Rozdział II cz. II: http://www.1917.net.pl/?q=node/10246
Maurice Cornforth
Materializm Historyczny
rozdział II część III
LUDZKIE ZAMIARY A OBIEKTYWNE PRAWA
Społeczeństwo składa się z istot ludzkich, i dlatego między procesem rozwojowymspołeczeństwa a procesem rozwojowym przyrody zachodzi zasadnicza różnica. „Wprzyrodzie działają wzajemnie na siebie jedynie nieświadome, ślepe czynniki — piszeEngels. — Natomiast w historii społeczeństwa działają wyłącznie ludzie, którzy sąobdarzeni świadomością, kierują się rozmysłem lub namiętnością i dążą do określonychcelów. Nic nie dzieje się tutaj bez świadomego zamiaru, bez zamierzonego celu" [4].W dziedzinie społecznej skutki są wywoływane przez świadomą, zamierzonądziałalność postępujących zgodnie ze swą wolą istot ludzkich. Niektórzy twierdzą, iż nieda się to pogodzić z poglądem, że rozwojem społeczeństwa rządzą obiektywne prawa.Wysuwany jest mianowicie argument, że jeśli rozwój społeczeństwa zależy od ludzkiegorozsądku, od woli człowieka — to nie może być rządzony przez prawa. Wniosek takijest jednak błędny. Fakt, że ludzie przez własne świadome działanie zmieniają swe stosunki społeczne, nie oznacza, iż w zmianach tych nie występuje działanie ogólnych prawwspółzależności stosunków społecznych. Przeciwnie, kiedy ludzie wchodzą w określonestosunki, ma to wpływ na inne ich stosunki; w całokształcie przemian stosunkówspołecznych działają prawa współzależności i ludzie nie mogą według własnej wolinawiązywać lub zmieniać swych stosunków.
Rozpatrując aspekt społeczny pragnień i zamiarów ludzkich, powinniśmy się zapytać: cowpływa na pragnienia i zamiary ludzi i co decyduje o wyniku ich zamierzonej działalności?Albowiem ludzie nie wyznaczają sobie celów w oderwaniu od okoliczności, w jakich sięznajdują. A gdy ludzie decydują, co zamierzają uczynić, i gdy działają z pewnym zamiarem — skutki ich działalności są często inne od zamierzonych. Jasne więc jest, że niemożna wytłumaczyć rzeczywistego rozwoju społeczeństwa, biorąc za przyczynę tylkozamiary, jakie rodzą się w umysłach jego członków.Kształtujące się w umysłach ludzkich pojęcia i poglądy, cele, jakie sobie wyznaczają,oraz ich uczucia — wszystko to rodzi się na gruncie ich materialnych warunkówbytu, które obejmują ich stosunki z przyrodą oraz ich wzajemne stosunki w ramachdanego społeczeństwa. Siły wywołujące przemiany społeczne to nie abstrakcyjne „idee"lub „cele", ani też nieokreślone jednostki ludzkie, z których każda postanawia,niezależnie od innych, jak będzie postępowała. Siły te — jak piszą Marks i Engels —to realni, „działający ludzie, uwarunkowani przez określony rozwój ich sił wytwórczych iodpowiadających tym siłom stosunków"; ludzie są wytwórcami swoich wyobrażeń, idei icelów na podłożu „realnego procesu życiowego" [5].
Nieodzownym warunkiem wszelkiego życia ludzkiego jest produkcja środkówutrzymania oraz nawiązywanie przez ludzi stosunków produkcji, odpowiadającychich siłom wytwórczym. Dzieje się tak niezależnie od czyichkolwiek idei i zamiarówlub czyjejkolwiek woli. Ale dysponując pewnymi siłami wytwórczymi i żyjąc w ramachokreślonych stosunków produkcji, ludzie mogą kształtować swe pojęcia, poglądy izamiary odpowiednio do warunków swego realnego procesu życiowego.Z warunków tych rodzą się określone interesy i sprzeczności interesów oraz cele iambicje. Pojęcia, poglądy, namiętności, projekty i zamiary powstają w umysłach ludziodpowiednio do tych warunków bytu, i w ten sposób toczy się życie społeczeństwa.Tak na przykład jest rzeczą zrozumiałą, że w pierwotnym plemieniu myśliwskimprojekty ludzkie dotyczą przede wszystkim polowania i że najwyższą ambicją jednostkijest zdobycie władzy nad całym plemieniem. Jeśli — być może, wskutek jakiejś zmianyotoczenia — plemię to zaczyna zajmować się uprawą roli i hodowlą zwierząt, wówczasrodzą się inne plany i ambicje. Społeczeństwo żyje i rozwija się dzięki inicjatywie iwysiłkom jego członków; ale kierunek tych wysiłków zależy od materialnych warunkówbytu członków społeczeństwa.
W nowoczesnym społeczeństwie kapitalistycznym warunki są oczywiście znaczniebardziej złożone i występują w nim głębokie sprzeczności społeczne. Tak na przykładwe wspólnym interesie pracowników najemnych leży poprawa ich warunków bytu;zamiar osiągnięcia tej poprawy rodzi się w ich umysłach i aby cel ten osiągnąć, tworząoni związki zawodowe. Jest rzeczą oczywistą, że tak się stać musi. Związki zawodowesą w społeczeństwie kapitalistycznym instytucją tak samo „nieuniknioną", jak to, że wdwóch naczyniach połączonych poziom wody się wyrównuje. Ale związki zawodowezostają utworzone wyłącznie w wyniku wysiłków robotriików, dzięki podjętej z ichwłasnej inicjatywy świadomej i zamierzonej akcji z tym, że każdy z nich też z własnejinicjatywy podejmuje decyzję, czy ma przystąpić do związku, czy też nie. Rzecz jednakpolega na tym, że o kierunku wysiłków decydują materialne warunki bytu. Jednocześniekapitaliści także dbają o własne interesy; działające w najlepszym zamiarze jednostkiwystępują z propozycjami pogodzenia sprzecznych interesów; niektórzy robotnicy dążądo poprawienia własnej sytuacji, wykorzystując stanowiska w związkach zawodowych;niektórzy kapitaliści, rozumiejąc, do czego ci robotnicy zmierzają, starają się ich przekupić itp.
Z danych warunków rodzi się całokształt odmiennych i sprzecznych celów i idei,a w końcu te warunki ulegają zmianie wskutek społecznej działalności ludzi.Cóż więc określa charakter tych przemian? Nie tylko zamiary tych, którzy dążyli doich wywołania w płaszczyźnie społecznej. Jak pisze Engels: „Liczne pożądane przezludzi cele krzyżują się i ścierają, albo też same są z góry nieziszczalne lub wreszcieśrodki do ich urzeczywistnienia są niewystarczające. W ten sposób starcia niezliczonychindywidualnych zamiarów i czynów indywidualnych doprowadzają w dziedzinie historii dostanu zupełnie analogicznego do tego, który panuje w przyrodzie nieświadomej... Licznedziałające w historii indywidualne dążenia wywołują przeważnie wyniki całkiem inne niżte, które były zamierzone — częstokroć nawet wręcz przeciwne" [6].
Sposób produkcji jest podłożem rozmaitych pobudek działających w ramachspołeczeństwa i określa takie, jakie cele są możliwe do osiągnięcia, a jakie nie, oraz jakibędzie ostatecznie wynik działania tych sprzecznych pobudek.Tak na przykład rewolucja francuska była wynikiem gwałtownych sprzecznościdziałających wewnątrz dawnego społeczeństwa. Warunki, w jakich znajdowali się wekonomicznej strukturze społeczeństwa feudalnego chłopi, robotnicy miejscy i rodzącasię burżuazja, były sprzeczne z ich interesami materialnymi. Byli więc uciskani przezrządy szlachty. Powstali, by walczyć o „wolność, równość i braterstwo", i zdruzgotalikajdany feudalnej niewoli. Wynik ostateczny tej walki nie był wynikiem, do jakiego dążyławiększość ludzi biorących udział w rewolucji. Gdy kajdany feudalizmu zostały rozbite,otworzyła się droga do niczym nie skrępowanej działalności gospodarczej burżuazjii w rezultacie nastąpił rozwój kapitalizmu. Walka o wolność sprawiła, że rodzącysię kapitalizm mógł utrwalić swe pozycje.
Stało się to dzięki inicjatywie i wysiłkom rewolucjonistów; ale ostateczny wynik tej inicjatywy i tych wysiłków był uzależniony odcałokształtu stosunków społecznych w ówczesnym społeczeństwie francuskim.Tak więc chociaż społeczeństwo składa się z jednostek, które wspólnie tworząhistorię przez własną świadomą działalność — to jednak, aby wykryć prawa rozwojuhistorycznego, musimy szukać dalej poza zamierzonymi celami i pobudkami człowieka— a wówczas znajdujemy prawa w ekonomicznym rozwoju społeczeństwa. Tu właśniewykrywamy prawa, które decydują o zmianach okoliczności warunkujących czynyludzkie, o przekształcaniu się interesów materialnych w świadome pobudki w umysłachludzkich oraz o ostatecznym wyniku działalności człowieka.„Ludzie sami tworzą swą historię — pisze K. Marks — ale nie tworzą jej dowolnie, nie wwybranych przez siebie okolicznościach, lecz w takich,w jakich się bezpośrednio znaleźli, jakie zostały im dane i przekazane" [7].
Podobnie jak wiele innych, znanych obecnie w nauce praw, podstawowe prawa rozwojuspołeczeństwa, które rządzą powstawaniem tych okoliczności i ich przemianami,nie określają kształtowania się poszczególnych wydarzeń, lecz stanowią o skutkachznacznej liczby poszczególnych wzajemnych oddziaływań w dłuższym okresie czasu.Prawa te określają skutki działania żyjących w społeczeństwie-jednostek. Stosunkiwzajemne tych jednostek muszą zawsze prowadzić do tego, że posługują się one takimi silami wytwórczymi, jakie istnieją, że wchodzą w stosunki produkcji odpowiadającetym siłom wytwórczym; muszą zawsze prowadzić do konfliktów wynikających z tychstosunków produkcji, a wskutek tych konfliktów stosunki produkcji zostają ostateczniezmienione zgodnie z poziomem rozwoju nowych sił wytwórczych.
PRAWO POSTĘPU
Podstawowym prawem rozwoju społeczeństwa jest prawo przystosowywania sięstosunków produkcji do produkcji. Społeczne stosunki produkcji muszą być dostosowanedo społecznej działalności ludzi, do ich oddziaływania na przyrodę, które pozwala im wytwarzać swe środki utrzymania. Działanie tego prawa sprawia, że po pewnym czasiespołeczeństwo ludzkie stopniowo się rozwija; jest to nieodwracalny proces rozwoju odwcześniejszego do późniejszego stadium społeczeństwa.
Dzieje się tak dlatego, że od czasu do czasu ludzie mogą rozwijać swe siły wytwórczePrzy dokonujących się na Ziemi procesach fizycznych, chemicznych i biologicznych iprzy istnieniu ludzi, którzy przy pomocy swych umysłów i rąk wykorzystują te procesydla osiągnięcia swych celów — zawsze możliwy jest stopniowy rozwój różnych rodzajówtechniki. Każdy z nich jest wcześniej lub później wypróbowywa- ny, chociaż może upłynąćwiele czasu, zanim zjawią się pomyślne warunki do takiego wypróbowania. I ten rozwójsil wytwórczych powoduje odpowiednie przemiany w stosunkach produkcji oraz w całejopartej na stosunkach produkcji nadbudowie stosunków społecznych. W ten sposóbustroje społeczne rozwijają się, przechodząc od formacji opartych na niższej techniceprodukcyjnej do formacji o wyższej technice produkcyjnej. Dziś miarą postępu ludzkościjest okres przebyty od narzędzi kamiennych do zautomatyzowanych fabryk i reaktorównuklearnych.
Zdefiniowany w ten sposób postęp nie może być dziełem „absolutnego ducha" — jakto przypuszczał Hegel — przejawiającego się w tajemniczy sposób w losach ludzkościi kierującego ludzkość ku jakiemuś celowi. I tak samo poszczególnych katastrof inieszczęść przypadających w udziale ludziom nie można przypisywać jakiemuś złemulosowi, który rzekomo popycha marionetki ludzkie w kierunku zagłady. Cała koncepcjajakiegoś wpływu z zewnątrz na sprawy ludzkie — czy nazwiemy to wpływem AbsolutnegoDucha, Boga czy też Prżeznaczenia, albo po prostu wpływem gwiazd — jest koncepcjąidealistyczną, całkowicie obcą nauce, a więc też marksizmowi. Jedynym czynnikiemmającym wpływ na sprawy ludzkie jest działalność samych ludzi, którzy zdobywają wwalce z przyrodą swe środki do życia i aby tego dokonać, wchodzą w stosunki społeczne.
Taki postęp nie jest oczywiście ani czymś spokojnym, ani czymś jednolitym. Nowedoniosłe odkrycia i metody techniczne — takie jak koło, obróbka żelaza, użycie siływodnej itp. — są wprowadzane tylko wówczas, gdy przypadkowo zjawiają się warunkipomyślne do ich odkrycia i zastosowania. Ale z chwilą zastosowania nowej technikiczłowiek zdobywa pewien zasób możliwości i udogodnień, tak że najczęściej już z niejnie rezygnuje. Nowe metody techniczne raz zastosowane nie zostają już porzucone, alesą nadal stosowane i w końcu mogą przyczynić się do wynalezienia nowych, lepszychmetod, Poza tym poważne zmiany w produkcji, a więc też w stosunkach produkcji zostająnajczęściej wprowadzone tylko na pewnym ograniczonym obszarze i zdarzają się rzadko,ale mają tendencję do rozpowszechniania się.
W dotychczasowych dziejach ludzkości nastąpiły dwie doniosłe i mające decydująceznaczenie zmiany w produkcji. Pierwsza — to uprawa roli, która rozpoczęła się posetkach tysięcy lat prymitywnych metod stosowanych od narodzin rodzaju ludzkiegoprzez poszczególne, nie mające ze sobą styczności plemiona. Uprawa roli spowodowałapodział społeczeństwa na klasy i wywołała burzliwy, choć stosunkowo krótki okresewolucji, w którym człowiek był wyzyskiwany przez człowieka, a dzieje ludzkości byłyhistorią walk klasowych. Drugą taką zmianą były narodziny nowoczesnego przemysłu,opartego na wykorzystywaniu innych źródeł energii niż siły mięśni człowieka lubzwierząt. Doprowadziło to do skrajnej polaryzacji stosunków klasowych w ustroju kapitalistycznym i do powstania wśród wyzyskiwanych nieodpartego i nieodwracalnego ruchuw kierunku komunizmu. Odpowiadające nowoczesnemu przemysłowi stosunki produkcji— kiedy przemysł ten jest dostatecznie rozwinięty — to stosunki produkcji komunizmu.Dzięki nowoczesnej technice, nowoczesnym środkom komunikacji i łączności orazkapitalistycznemu dążeniu do zysku — kapitalizm po utrwaleniu się na pewnym obszarzerozpowszechnił się bardzo szybko i opanował cały świat. Tak więc nowoczesny przemysłoznaczał koniec procesu, w którym postęp i rozwój społeczeństwa były ograniczone dopewnych tylko regionów świata, oraz początek ogólnoświatowego procesu postępu całejludzkości w kierunku bezklasowego, opartego na jednolicie wysokim poziomie techniki,społeczeństwa komunistycznego.
TEORIE NAUKOWE I PRAKTYKA SPOŁECZNA
Znajomość praw rozwoju społeczeństwa daje też znajomość rzeczywistych siłdziałających we współczesnym społeczeństwie oraz tego, jak społeczeństwo to może imusi być przeobrażone.Gdy produkcja wyprzedza stosunki produkcji, występuje historyczna koniecznośćzmiany tych stosunków tak, aby ludzie mogli nadal piodukować oraz korzystać z tego,co ta produkcja może im przynieść. Dokonanie tych zmian jest zadaniem historycznym.Taka historyczna konieczność i odpowiadające jej historyczne zadanie są obiektywnymfaktem, całkowicie niezależnym od czyichkolwiek pragnień lub zamiarów. Gdy o tymmówimy, nie wyrażamy jakiegoś dążenia, nie wysuwamy ozdobionego górnolotnymifrazesami programu politycznego, lecz stwierdzamy, że taki jest istniejący rzeczywiścieukład stosunków ludzkich.
Kapitalizm jest również podporządkowany takiej konieczności i ma przed sobą takiezadanie, a mianowicie zadanie postępu w kierunku socjalizmu. W ramach stosunkówkapitalistycznych jedna klasa — klasa robotnicza — wskutek pozycji, jaką zajmujew tych stosunkach, jest silą społeczną, która ma wykonać to zadanie. W tym sensiemożemy mówić o dziejowej misji klasy robotniczej. Jest to fakt — niezależnie od tego,czy ktoś o tym wie, czy też nie wie; i niezależnie od tego, czy ktoś w związku z tym cośczyni, czy też nie. Marksizm nie wymyślił misji dziejowej klasy robotniczej, a jedynie jąodkrył.W rewolucji burżuazyjnej rodząca się burżuazja także działała pod naciskiemkonieczności i miała zadanie do spełnienia. Spełniła ona pomyślnie misję ustanowienianowego ładu społecznego. Zadania są wykonywane z biegiem czasu, ponieważ istnieniedanego zadania oznacza, że okoliczności zmuszają ludzi do jego spełnienia. Jeśli jednopokolenie zawiedzie — zadanie pozostaje i wykonuje je pokolenie następne.
„Ludzkość — pisze Marks — stawia sobie zawsze tylko takie zadania, które możerozwiązać... Skoro samo zadanie wyłania się dopiero wówczas, kiedy materialne warunkirozwiązania go już istnieją lub co najmniej znajdują się w procesie stawania się" [8].
Treścią nauki o społeczeństwie jest społeczna działalność człowieka, podczasgdy przyrodoznawstwo zajmuje się przedmiotem tej działalności, a mianowicierzeczami materialnymi i siłami przyrody. A więc nauka o społeczeństwie różni się odprzyrodoznawstwa tym, że dzięki odkryciu praw rozwoju działalności społecznej ustalastojące przed ludzkością w danym okresie historyczne zadanie, czyli kierunek i celdziałalności społecznej. Przyrodoznawstwo zajmuje się wyłączn'e środkami działania:wykazuje, w jaki sposób siły przyrody mogą być wykorzystane — i nic więcej. Fizykana przykład, odkrywając prawa rządzące procesami fizycznymi, daje nam możnośćwykorzystywania tych procesów dla naszych celów, lecz nie określa tych celów.
Określenie historycznego zadania współczesnego społeczeństwa stanowi oczywiścietakże pewną przepowiednię, a mianowicie, że zadanie będzie prawdopodobniewykonane. Tak więc marksizm przepowiada dokładnie, że kapitalizm nie będzie trwałwiecznie i że — abstrahując od ewentualnej katastrofy, czyli zastosowania przez ludziodkrytej niedawno energii atomowej w celu samozagłady — będzie on na całym świeciezastąpiony przez ustrój komunistyczny. Ale przepowiednie nie są nigdy głównymzadaniem ani przyrodoznawstwa, ani socjologii. Jest to tylko zadanie drugorzędne,podczas gdy głównym zadaniem jest umożliwienie ludziom regulowania ich działalności społecznej w produkcji i w innych dziedzinach w świetle odkrycia obiektywnychwłaściwości przyrody i społeczeństwa oraz rządzących nimi praw.
Tak więc, mimo żeodkrycie praw rządzących rozwojem społeczeństwa zawiera w sobie przepowiedniędotyczącą przyszłości tego rozwoju — główne znaczenie odkrycia polega na tym, żeokreśla ono konkretne cele i konkretną politykę zapewniającą osiągnięcie tych celów.Ci, którzy tego nie rozumieją, mylą Marksa z Tomaszem Moorem. W działalności społecznej znajomość rządzących rozwojem praw staje się samą siłą oraz pogłębia się iprecyzuje w miarę postępu tego rozwoju.
Inną specyficzną w porównaniu z przyrodoznawstwem cechą nauki o społeczeństwiejest to, że nauka ta ukazuje i określa przyczyny własnego istnienia. Samo określeniewspółczesnego zadania wyjaśnia, dlaczego ścisła wiedza, teoria naukowa jest konieczna, by zadanie to mogło być wykonane. Wszystkie wcześniejsze formacje społecznerodziły się wskutek tego, że członkowie społeczeństwa dążyli samorzutnie do osiągnięciaswych bezpośrednich celów — w miarę tego, jak cele te wyłaniały się z istniejącego sposobu produkcji. Tak na przykład kapitalizm nie został utworzony przez ludzi działającychzgodnie z jakąś naukową teorią kapitalizmu, lecz przez ludzi posuwających się poomacku, krok za krokiem w warunkach pomyślnych dla rozwoju stosunków kapitalistycznych.
Członkowie rodzącej się klasy burżuazyjnej korzystali z każdej możliwości zapewnieniasobie zysku i działali wspólnie przeciwko każdemu i wszystkiemu, co im przeszkadzało.Jeśli chodzi o spontaniczną działalność klasy robotniczej w ustroju kapitalistycznym,prowadzi ona tylko i wyłącznie do organizowania się tej klasy w celu wywalczeniawyższych płac, krótszego czasu pracy i lepszych warunków bytu. Postęp w kierunkusocjalizmu wymaga świadomych kroków w kierunku zmiany stosunków produkcji orazuprzedniego zdobycia przez klasę robotniczą władzy politycznej po to, by kroki te mogłybyć podjęte.
Wymaga to teoretycznej znajomości tego, co należy czynić, znajomościopartej na naukowym badaniu dokonujących się w społeczeństwie procesów i koniecznejest także istnienie masowego ruchu uzbrojonego w teorię naukową.Każde rewolucyjne odkrycie w historii było dokonywane tylko wówczas, gdy dojrzały dotego warunki i gdy istniała potrzeba takiego odkrycia. Tak na przykład wielkie odkrycianowoczesnego przyrodoznawstwa były dokonywane tylko wówczas, gdy rozwój sposobuprodukcji stwarzał odpowiednie warunki i potrzebę takich odkryć. To samo dotyczyodkryć Marksa w dziedzinie nauki o społeczeństwie.
Źródło:Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 18-48Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
Rozdział III cz. I: http://www.1917.net.pl/?q=node/10249
Przypisy:
[4] F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa1950, str. 43—44.
[5] K. Marks i F. Engels, Dzieła, t. III, cyt. wyd., str. 27.
[6] F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, cyt. wyd., str.44 i 45.
[7] K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 229.
[8] K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955, str. 6.
- 5150 odsłon