Sposób produkcji. Wyzysk. Klasy i walka klasowa

Materializm historyczny
 
 
Rozdział III
 
Sposób produkcji
 
Część II
 
WYZYSK
 
 
Produkty będące wynikiem działalności wytwór­czej są przywłaszczane w rozmaity sposób i w roz­maity sposób dzielone między członków społeczeń­stwa, w zależności od typu danego ustroju ekono­micznego.
 
Co decyduje o sposobie, w jaki są przywłaszczane produkty w różnych ustrojach społecznych?
 
Zazwyczaj forma własności środków produkcji, ro­dzaj stosunków własności i rodzaj stosunków pro­dukcji decydują c sposobie przywłaszczania i po­działu środków niezbędnych do życia. W najbardziej pierwotnych wspólnotach środki produkcji stanowią własność ogółu i znajdują się we wspólnym posiadaniu wytwórców. Dzieje się tak dlatego, że narzędzia produkcji są bardzo prymityw­ne. Gdy istnieją tylko bardzo prymitywne narzędzia, podział pracy jest słabo rozwinięty i ludzie muszą pracować wspólnie, aby móc utrzymać się przy ży­ciu, wspólna zaś praca prowadzi do wspólnej włas­ności środków produkcji. Owoce tej pracy są więc własnością całej wspólnoty.
Środki produkcji nie sta­nowią własności poszczególnych jednostek lub grup i tak samo produkty nie są przywłaszczane przez żadną jednostkę lub grupę.
 
Ten prymitywny sposób życia nie jest ani wy­godny, ani kulturalny, ani bezpieczny, ale jest on w stosunkach plemiennych wyrazem braterstwa i so­lidarności członków wspólnoty. Również w ustroju socjalistycznym środki pro­dukcji stanowią własność społeczną. I wówczas pro­dukt staje się znów własnością całego społeczeństwa i zostaje podzielony między wszystkich — w myśl zasady „każdemu według jego pracy" na pierwszym szczeblu rozwoju społeczeństwa socjalistycznego oraz w myśl zasady „każdemu według potrzeb" — na szczeblu całkowicie rozwiniętego społeczeństwa ko­munistycznego.
 
Natomiast we wszystkich formacjach społecznych, które istniały między wspólnotą pierwotną a socja­lizmem, środki produkcji nie należą do społeczeń­stwa, lecz są własnością poszczególnych osób lub grup stanowiących mniejszość danej wspólnoty. W związku z tym ci, do których należą środki pro­dukcji, mogą, jako ich właściciele, przywłaszczać so­bie produkt. Dlatego też mogą oni żyć z pracy in­nych, czyli wyzyskiwać innych ludzi. Ci, którzy nie posiadają środków produkcji, muszą pracować na tych, którzy je posiadają.
Jak powstaje taki stan rzeczy?
 
 
Przede wszystkim coraz dalej idący podział pracy niweczy pierwotny system wspólnej produkcji, w któ­rej bierze udział całe plemię, i doprowadza do tego, że własność środków produkcji stopniowo przechodzi w ręce poszczególnych jednostek i grup. Towarzy­szy temu prywatne przywłaszczanie produktu; jest on przywłaszczany przez tych, którzy posiadają środ­ki produkcji. W miarę tego, jak stada przestają być własnością plemienia i stają się własnością poszcze­gólnych rodzin, w miarę tego, jak ziemia uprawna oddawana zostaje w użytkowanie poszczególnym ro­ dzinom, w miarę powstawania rzemiosła — odpo­wiednie produkty przestają być własnością wspólno­ty i są prywatnie przywłaszczane.
 
Następnie, wraz ze zjawieniem się własności pry­watnej, produkt zaczyna przekształcać się w towar. Jest to proces, który kończy się na kapitalizmie. W ustroju kapitalistycznym w istocie rzeczy wszyst­kie produkty stają się towarami.
Gdy produkty wymieniane są na inne produkty, nazywamy je towarami. Towary są produktami wy­twarzanymi w celu wymiany na inne produkty. „Prywatna własność trzód i sprzętu luksusowego — pisał Engels — prowadziła do wymiany pomiędzy jednostkami, do przekształcenia produktów w to­wary" [3] . Podczas gdy przy wspólnym procesie pro­dukcji ludzie dzielą między siebie produkty, doko­nując w ten sposób „wzajemnej wymiany działal­ności", a nie wymiany  produktów — to z chwilą gdy zjawia się własność prywatna, właściciel otrzy­muje produkt nie dla zaspokojenia swych niezbędnych potrzeb, przeciwnie, wymienia go na inne pro­dukty.
 
Pociąga to za sobą daleko idące skutki. „Z chwilą gdy producenci nie spożywali już sami bezpośrednio swego produktu, lecz wypuszczali go z rąk w drodze wymiany, utracili oni władzę nad nim. Nie wiedzieli już, co się z nim stanie. Wytworzyła się możliwość, że produkt kiedyś zostanie użyty przeciwko produ­centowi dla wyzyskiwania go i uciskania" [4] .
 
W miarę rozwoju wymiany towarowej i, co za tym idzie — w miarę rozpowszechniania sięużycia pie­niądza, czynniki te poczęły działać jako potężna siła niwecząca dawny,  wspólny sposób produkcji i kon­centrująca własność w rękach nielicznych jednostek, podczas gdy pozostali członkowie społeczeństwa byli pozbawieni wszelkiej własności. Nieuniknionym skut­kiem rozwoju własności prywatnej jest podział spo­łeczeństwa na bogatych i biednych na posiadaczy i wywłaszczonych.
 
 
Po drugie, podział pracy, który pociąga za sobą powyższe skutki, jest związany ze  wzrostem wydaj­ności pracy. Podczas gdy poprzednio całe plemię z trudem wytwarzało ilość produktów dostateczną do zaspokojenia minimum swych potrzeb, w miarę postępu podziału pracy i wzrostu jej wydajności zja­wiają się nadwyżki produktów. Ci, którzy pracują, produkują tyle, że mogą zaspokoić swe podstawowe potrzeby, a oprócz tego pozostaje jeszcze nadwyżka. W ten sposób ci, którzy posiadają śrędki produkcji, mogą nie pracując przywłaszczać sobie nadwyżki powstające dzięki pracy innych. I oczywiście z chwi­lą gdy taka możliwość się zjawia, posiadacze środ­ków produkcji natychmiast ją wykorzystują.
 
 
Pierwszym tego wynikiem jest niewolnictwo. Skoro człowiek może wytwarzać więcej, niż sam spożywa, opłaca się go schwytać i uczynić zeń niewolnika. W ten sposób dokonuje się podział ludzi na panów i niewolników, przy czym panowie przywłaszczają sobie cały produkt pracy niewolników, pozostawiając im tylko tyle, żeby mogli wyżyć.
 
 
 
 
Niewolnictwo jest pierwszą formą wyzysku czło­wieka przez człowieka [5]. W ustrojuniewolniczym pan jest właścicielem środków produkcji, jak również właścicielem samychniewolników. Druga forma wy­zysku występuje w postaci feudalnej formy wyzysku, wyzysku chłopów pańszczyźnianych przez panów feudalnych. W ustroju feudalnym pan nie jest właś­cicielem chłopów pańszczyźnianych, lecz właścicie­lem ziemi, chłop zaś jest przywiązany do ziemi: wolno mu żyć z tej ziemi pod warunkiem, że oddaje panu większą część produktu swej pracy. Trzecią formą wyzysku jest kapitalistyczna forma wyzysku, wyzysku robotników najemnych przez kapitalistów. W ustroju kapitalistycznym robotnicy są teoretycz­nie wolni, ale nie posiadając środków produkcji mogą utrzymywać się przy życiu tylko sprzedając swą siłę roboczą kapitalistom. Kapitaliści zaś, posiadając środ­ki produkcji, przywłaszczają sobie produkt pracy ro­ botników.Niezależnie jednak od jego formy istota wyzysku pozostaje zawsze ta sama: ci, którzyprodukują, wy­twarzają więcej, niż wymaga zaspokojenie ich naj­ niezbędniejszych potrzeb, i ta nadwyżka jest przy­właszczana przez tych, którzy nic nie produkują, lecz są właścicielami środków produkcji w tej czy innej postaci.
 
 
 
Tak więc dla tych, którzy produkują, wyzysk ozna­cza, że tylko część ich pracy idzie nazaspokojenie ich własnych potrzeb — reszta zaś zostaje im zabrana i wykorzystana  rzez kogo innego. Gdy następuje wzrost wydajności pracy, w ten sposób, że ci, którzy produkują, wytwarzają więcej, niż wymaga zaspoko­jenie ich potrzeb — część ich pracy staje się pracą dodatkową. Wyzysk oznacza, że ta praca dodatkowa jest, na mocy prawa własności, zagarniana, a jej produkt przywłaszczany przez kogoś innego. Zagar­niając cudzą pracę wyzyskiwacze mcgą dobrze żyć, nie pracując wcale.
 
 
 
„Poszczególne formacje społeczno­gospodarcze, jak np. społeczeństwo oparte na pracyniewolniczej i spo­łeczeństwo oparte na pracy najemnej, różnią się od siebie tylko formą, w jakiej ta praca dodatkowa jest wyciskana z bezpośredniego wytwórcy, z robot­nika" *.
 
Wyzysk powstaje w wyniku rozwoju produkcji i własności prywatnej. Wyzysk oznacza, że pewna liczba ludzi, stanowiąca mniejszość społeczeństwa, nie pracuje i dzięki  posiadaniu jakiejś  własności żyje z pracy innych ludzi, stanowiących większość społe­czeństwa.
 
 
Tak więc przy każdym sposobie produkcji opar­tym na wyzysku człowieka przez człowieka produkt społeczny jest rozdzielany w ten sposób, że większość społeczeństwa, ti. masy pracujące, skazana jest na otrzymywanie za swą pracę jedynie minimum nie­zbędnego do utrzymania się przy życiu. Czasami, w pomyślnych okolicznościach, człowiek pracy może zarobić nieco więcej, ale zazwyczaj zarabia tylko to niezbędne minimum, a są okresy, gdy nie zarabia nawet tego. Z drugiej strony, mniejszość społeczeń­stwa — właściciele środków produkcji i inni posia­dacze — choć nie pracuje, żyje w przepychu. Społe­czeństwo jest podzielone na bogatych i biednych.Wynika stąd, że jeśli mamy kiedykolwiek zlikwi­dować skrajną nędzę i skrajne  bogactwo, to nie osiągniemy tego domagając się jedynie nowego spo­sobu podziały oroduktu społecznego.
 
 
Społeczeństwo kapitalistyczne nie może być zreformowane przez wydanie ustawy przewidującej bardziej sprawiedli­wy podział produktów, tak jak tego żądają reformiści w hasłach o „słusznym podziale owoców pracy", 0„zapewnieniu każdemu należnej mu części" lub — w ostatniej wersji — w haśle o „równości ofiar". Podział środków konsumpcji jest oparty na własności środków produkcji. I tę własność trzeba zaatakować. „Tak zwane stosunki podziału odpowiadają tedy 1zawdzięczają swe powstanie historyczne określo­nym, specyficznie społecznym formom procesu pro­dukcji oraz stosunkom, które nawiązują ze sobą ludzie w procesie reprodukcji swojegożycia.
 
 
Historyczny charakter tych stosunków podziału jest historycznym charakterem stosunków produkcji, wyrażając tylko jedną ich stronę. Kapitalistyczny podział różni się od form podziału, które są następstwem innych sposo­bów produkcji, a każda forma  podziału zanika wraz z zanikiem określonej formy produkcji, z której się wywodzi i której odpowiada" [7].
 
 
 
KLASY I WALKA KLASOWA
 
 

 
 
W miarę rozwoju produkcji społecznej, poczynając od rozkładu wspólnoty pierwotnej,społeczeństwo rozpada się na grupy zajmujące różne miejsca w pro­dukcji społecznej, mające różny stosunek do środków produkcji, a więc też i różniące się sposobem otrzymywania przypadającej na nie części produktu. Grupy te są klasami społecznymi, a ich wzajemne stosunki stanowią stosunki klasowe, czyli strukturę klasową danego społeczeństwa.
 
Istnienie klas jest wynikiem podziału pracy w pro­dukcji społecznej. Z podziału pracy powstają różne formy własności prywatnej, a stąd pochodzi podział społeczeństwa na klasy.

„Rozmaite stopnie rozwoju podziału pracy są tylo­ maż rozmaitymi formami własności; to znaczy, że każdoczesny stopień podziału pracy określa również stosunki pomiędzy osobnikami w odniesieniu do ma­teriału, narzędzi i wytworu pracy" [8].
 
O tworzeniu się klas i różnicy między nimi nie decyduje różnica dochodów, odrębnośćzwyczajów i mentalności, lecz miejsce, jakie poszczególne grupy ludzkie zajmują w produkcji społecznej, oraz ich sto­sunek do środków produkcji. Stąd właśnie powstaje różnica dochodów, odrębność zwyczajów, mental­ności itd.
 

„Podstawowym kryterium różnic pomiędzy klasa­mi — pisał Lenin — jest ich miejsce wprodukcji społecznej, a więc ich stosunek do środków produk­cji" [9].
W związku z tym Lenin daje następującą definicję:
„Klasami nazywamy wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycz­nie określonym systemie produkcji społecznej, sto­sunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do środków produkcji, rolą w społecz­nej organizacji pracy i — co za tym idzie — sposo­bem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają. Klasy — to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca, jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecz­nej" [10].
 
 
 
Z chwilą powstania klas zjawiają się antagonizmy i konflikty klasowe. Klasy są antagonistyczne wtedy, gdy wskutek po­zycji, jakie zajmują w systemie produkcjispołecznej, jedna z nich otrzymuje i zwiększa swój udział w do­chodzie społecznym wyłącznie kosztem drugiej. Tak więc stosunki między wyzyskiwaczami i wyzyskiwa­nymi są zawsze antagonistyczne.
 
Antagonistyczne są też stosunki między jedną kla­są wyzyskującą a inną taką klasą, gdy ich metody wyzysku popadają w konflikt, to jest kiedy przy­właszczanie pracy dodatkowej przez jedną klasę przeszkadza przywłaszczaniu pracy dodatkowej przez drugą. Tak na przykład stosunki między rodzącą się burżuazją a panami feudalnymi były antagonistyczne, ponieważ feudało.wie mogli utrzymać swe meitody wyzysku tylko kosztem burżuazji, która ze swej strony mogła rozwijać swoje metody wyzysku wy­łącznie kosztem feudałów. I także w XIX wieku w Anglii występował pewien antagonizm między przemysłowymi kapitalistami a właścicielami ziem­skimi.
 
 
Społeczeństwo oparte na wyzysku jest zawsze podzielone na klasy antagonistyczne
 
„...zwalczające się wzajem klasy społeczne były każdorazowo wy­tworami stosunków produkcji i wymiany, słowem — stosunków ekonomicznych swej epoki" [11].
 
 
Społeczeń­stwo takie rozdzierane jest przez sprzeczności klaso­we między wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi, jak również między rywalizującymi grupami wyzyskiwaczy. Dlatego też „historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych"[12].
 
 
Te walki klasowe wynikają z kolizji materialnych interesów różnych klas — ze sprzeczności interesów ekonomicznych związanych z tym, że poszczególne klasy zajmują różne miejsca w produkcji społecznej, w zależności od swego stosunku do środków produk­cji oraz w zależności od sposobu otrzymywania i zwiększania swego udziału w dochodzie społecznym.
 
Nie wszystkie oczywiście stosunki między klasami mają charakter antagonistyczny. Jeślistosowana jest więcej niż jedna metoda wyzysku w celu wydoby­wania pracy dodatkowej,oznacza to, że dany ustrój społeczny oparty jest na kilku formach własności, że ma nie jedną klasę wyzyskiwaczy i nie jedną klasę wyzyskiwaną. W takim wypadku nie ma zasadnicze­go antagonizmu między różnymi klasami wyzyski­wanymi. Przeciwnie, klasy te są potencjalnymi sojuszniczkami w walce przeciwko wyzyskiwaczom — mimo że wynikające z ich odmiennego stosunku do środków produkcji różnice w zwyczajach, w mental­ności i w dążeniach mogą im przeszkadzać we wspól­nym działaniu i mogą niekiedy być przez wyzyski­waczy wykorzystane do przeciwstawienia jednej klasy drugiej. Tak na przykład w kraju o kapitali­stycznym przemyśle i chłopskim rolnictwie stosunki między klasą robotniczą miast a wyzyskiwanym chłopstwem nie mają charakteru antagonistycznego.
 
 
 
Tak na przykład w socjalistycznym społeczeństwie w ZSRR, gdzie wszelki wyzysk człowieka przez czło­wieka został zlikwidowany, istnieją nadal dwie różne klasy, ale ich stosunki nie mają charakteru antagoni­stycznego. Są to: klasa robotnicza i klasa chłopska. Różnica między tymi dwiema klasami polega na tym, że zajmują one różne miejsca w produkcji społecz­nej. Robotnicy radzieccy pracują w fabrykach pań­stwowych, należących do całego społeczeństwa — do państwa socjalistycznego, natomiast radzieccy chłopi kołchozowi pracują w spółdzielczych gospodarstwach rolnych — w kołchozach. Produkt pracy robotników radzieckich należy do całego społeczeństwa i całe społeczeństwo nim dysponuje, podczas gdy produkt pracy społecznej kołchoźników należy do spółdziel­czego gospodarstwa rolnego — kołchozu — i kołchoz nim dysponuje.
 
Tak więc różnica klasowa między robotnikami a chłopami radzieckimi polega na tym, że w jednym wypadku mamy własność ogólnonaro­dową, a w drugim własność spółdzielczą. Jednakże ani jedna, ani druga klasa nikogo nie wyzyskuje, ani jedna, ani druga klasa nie otrzymuje i nie zwiększa swego udziału w bogactwie społecznym czyimkolwiek kosztem, tak że nie ma między nimi antagonizmu.
 
 
 
Źródło:

 
 
Maurice Cornforth,
 
Materializm historyczny ,
 
wyd. Książka i Wiedza, Warszawa
 
1964, str. 54-64
 
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012

Przypisy:
 
[3] Tamże, str. 252.
 
[4] Tamże
 
[5] W sprawie rozwoju własności prywatnej i wyzysku patrz: F. Engels, Pochodzenie rodziny,własności prywat­nej i państwa, rozdz. IX (K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach,t. II, cyt. wyd., str. 292—310).
 
 
[6] K. Marks, Kapitał, t. I, cyt. wyd., str. 229.
 
[7]Por. K. Marks, Kapitał, t. III, cz. 2, Warszawa 1959, str. 467.
 
[8] K. Marks i F. Engels, Dzieła, t. III, cyt. wyd., str. 22—23.
 
[9]W. I. Lenin, Dzieła, t. 6, Warszawa 1952, str. 266—267.
 
[10]W. I. Lenin, Dzieła, t. 29, Warszawa 1956, str. 415.
 
[11]K. Marks 5 F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 124.
 
[12]K. Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str. 45.