Materializm historyczny
Rozdział III
Sposób produkcji
Część II
WYZYSK
Produkty będące wynikiem działalności wytwórczej są przywłaszczane w rozmaity sposób i w rozmaity sposób dzielone między członków społeczeństwa, w zależności od typu danego ustroju ekonomicznego.
Co decyduje o sposobie, w jaki są przywłaszczane produkty w różnych ustrojach społecznych?
Zazwyczaj forma własności środków produkcji, rodzaj stosunków własności i rodzaj stosunków produkcji decydują c sposobie przywłaszczania i podziału środków niezbędnych do życia. W najbardziej pierwotnych wspólnotach środki produkcji stanowią własność ogółu i znajdują się we wspólnym posiadaniu wytwórców. Dzieje się tak dlatego, że narzędzia produkcji są bardzo prymitywne. Gdy istnieją tylko bardzo prymitywne narzędzia, podział pracy jest słabo rozwinięty i ludzie muszą pracować wspólnie, aby móc utrzymać się przy życiu, wspólna zaś praca prowadzi do wspólnej własności środków produkcji. Owoce tej pracy są więc własnością całej wspólnoty.
Środki produkcji nie stanowią własności poszczególnych jednostek lub grup i tak samo produkty nie są przywłaszczane przez żadną jednostkę lub grupę.
Ten prymitywny sposób życia nie jest ani wygodny, ani kulturalny, ani bezpieczny, ale jest on w stosunkach plemiennych wyrazem braterstwa i solidarności członków wspólnoty. Również w ustroju socjalistycznym środki produkcji stanowią własność społeczną. I wówczas produkt staje się znów własnością całego społeczeństwa i zostaje podzielony między wszystkich — w myśl zasady „każdemu według jego pracy" na pierwszym szczeblu rozwoju społeczeństwa socjalistycznego oraz w myśl zasady „każdemu według potrzeb" — na szczeblu całkowicie rozwiniętego społeczeństwa komunistycznego.
Natomiast we wszystkich formacjach społecznych, które istniały między wspólnotą pierwotną a socjalizmem, środki produkcji nie należą do społeczeństwa, lecz są własnością poszczególnych osób lub grup stanowiących mniejszość danej wspólnoty. W związku z tym ci, do których należą środki produkcji, mogą, jako ich właściciele, przywłaszczać sobie produkt. Dlatego też mogą oni żyć z pracy innych, czyli wyzyskiwać innych ludzi. Ci, którzy nie posiadają środków produkcji, muszą pracować na tych, którzy je posiadają.
Jak powstaje taki stan rzeczy?
Przede wszystkim coraz dalej idący podział pracy niweczy pierwotny system wspólnej produkcji, w której bierze udział całe plemię, i doprowadza do tego, że własność środków produkcji stopniowo przechodzi w ręce poszczególnych jednostek i grup. Towarzyszy temu prywatne przywłaszczanie produktu; jest on przywłaszczany przez tych, którzy posiadają środki produkcji. W miarę tego, jak stada przestają być własnością plemienia i stają się własnością poszczególnych rodzin, w miarę tego, jak ziemia uprawna oddawana zostaje w użytkowanie poszczególnym ro dzinom, w miarę powstawania rzemiosła — odpowiednie produkty przestają być własnością wspólnoty i są prywatnie przywłaszczane.
Następnie, wraz ze zjawieniem się własności prywatnej, produkt zaczyna przekształcać się w towar. Jest to proces, który kończy się na kapitalizmie. W ustroju kapitalistycznym w istocie rzeczy wszystkie produkty stają się towarami.
Gdy produkty wymieniane są na inne produkty, nazywamy je towarami. Towary są produktami wytwarzanymi w celu wymiany na inne produkty. „Prywatna własność trzód i sprzętu luksusowego — pisał Engels — prowadziła do wymiany pomiędzy jednostkami, do przekształcenia produktów w towary" [3] . Podczas gdy przy wspólnym procesie produkcji ludzie dzielą między siebie produkty, dokonując w ten sposób „wzajemnej wymiany działalności", a nie wymiany produktów — to z chwilą gdy zjawia się własność prywatna, właściciel otrzymuje produkt nie dla zaspokojenia swych niezbędnych potrzeb, przeciwnie, wymienia go na inne produkty.
Pociąga to za sobą daleko idące skutki. „Z chwilą gdy producenci nie spożywali już sami bezpośrednio swego produktu, lecz wypuszczali go z rąk w drodze wymiany, utracili oni władzę nad nim. Nie wiedzieli już, co się z nim stanie. Wytworzyła się możliwość, że produkt kiedyś zostanie użyty przeciwko producentowi dla wyzyskiwania go i uciskania" [4] .
W miarę rozwoju wymiany towarowej i, co za tym idzie — w miarę rozpowszechniania sięużycia pieniądza, czynniki te poczęły działać jako potężna siła niwecząca dawny, wspólny sposób produkcji i koncentrująca własność w rękach nielicznych jednostek, podczas gdy pozostali członkowie społeczeństwa byli pozbawieni wszelkiej własności. Nieuniknionym skutkiem rozwoju własności prywatnej jest podział społeczeństwa na bogatych i biednych na posiadaczy i wywłaszczonych.
Po drugie, podział pracy, który pociąga za sobą powyższe skutki, jest związany ze wzrostem wydajności pracy. Podczas gdy poprzednio całe plemię z trudem wytwarzało ilość produktów dostateczną do zaspokojenia minimum swych potrzeb, w miarę postępu podziału pracy i wzrostu jej wydajności zjawiają się nadwyżki produktów. Ci, którzy pracują, produkują tyle, że mogą zaspokoić swe podstawowe potrzeby, a oprócz tego pozostaje jeszcze nadwyżka. W ten sposób ci, którzy posiadają śrędki produkcji, mogą nie pracując przywłaszczać sobie nadwyżki powstające dzięki pracy innych. I oczywiście z chwilą gdy taka możliwość się zjawia, posiadacze środków produkcji natychmiast ją wykorzystują.
Pierwszym tego wynikiem jest niewolnictwo. Skoro człowiek może wytwarzać więcej, niż sam spożywa, opłaca się go schwytać i uczynić zeń niewolnika. W ten sposób dokonuje się podział ludzi na panów i niewolników, przy czym panowie przywłaszczają sobie cały produkt pracy niewolników, pozostawiając im tylko tyle, żeby mogli wyżyć.
Niewolnictwo jest pierwszą formą wyzysku człowieka przez człowieka [5]. W ustrojuniewolniczym pan jest właścicielem środków produkcji, jak również właścicielem samychniewolników. Druga forma wyzysku występuje w postaci feudalnej formy wyzysku, wyzysku chłopów pańszczyźnianych przez panów feudalnych. W ustroju feudalnym pan nie jest właścicielem chłopów pańszczyźnianych, lecz właścicielem ziemi, chłop zaś jest przywiązany do ziemi: wolno mu żyć z tej ziemi pod warunkiem, że oddaje panu większą część produktu swej pracy. Trzecią formą wyzysku jest kapitalistyczna forma wyzysku, wyzysku robotników najemnych przez kapitalistów. W ustroju kapitalistycznym robotnicy są teoretycznie wolni, ale nie posiadając środków produkcji mogą utrzymywać się przy życiu tylko sprzedając swą siłę roboczą kapitalistom. Kapitaliści zaś, posiadając środki produkcji, przywłaszczają sobie produkt pracy ro botników.Niezależnie jednak od jego formy istota wyzysku pozostaje zawsze ta sama: ci, którzyprodukują, wytwarzają więcej, niż wymaga zaspokojenie ich naj niezbędniejszych potrzeb, i ta nadwyżka jest przywłaszczana przez tych, którzy nic nie produkują, lecz są właścicielami środków produkcji w tej czy innej postaci.
Tak więc dla tych, którzy produkują, wyzysk oznacza, że tylko część ich pracy idzie nazaspokojenie ich własnych potrzeb — reszta zaś zostaje im zabrana i wykorzystana rzez kogo innego. Gdy następuje wzrost wydajności pracy, w ten sposób, że ci, którzy produkują, wytwarzają więcej, niż wymaga zaspokojenie ich potrzeb — część ich pracy staje się pracą dodatkową. Wyzysk oznacza, że ta praca dodatkowa jest, na mocy prawa własności, zagarniana, a jej produkt przywłaszczany przez kogoś innego. Zagarniając cudzą pracę wyzyskiwacze mcgą dobrze żyć, nie pracując wcale.
„Poszczególne formacje społecznogospodarcze, jak np. społeczeństwo oparte na pracyniewolniczej i społeczeństwo oparte na pracy najemnej, różnią się od siebie tylko formą, w jakiej ta praca dodatkowa jest wyciskana z bezpośredniego wytwórcy, z robotnika" *.
Wyzysk powstaje w wyniku rozwoju produkcji i własności prywatnej. Wyzysk oznacza, że pewna liczba ludzi, stanowiąca mniejszość społeczeństwa, nie pracuje i dzięki posiadaniu jakiejś własności żyje z pracy innych ludzi, stanowiących większość społeczeństwa.
Tak więc przy każdym sposobie produkcji opartym na wyzysku człowieka przez człowieka produkt społeczny jest rozdzielany w ten sposób, że większość społeczeństwa, ti. masy pracujące, skazana jest na otrzymywanie za swą pracę jedynie minimum niezbędnego do utrzymania się przy życiu. Czasami, w pomyślnych okolicznościach, człowiek pracy może zarobić nieco więcej, ale zazwyczaj zarabia tylko to niezbędne minimum, a są okresy, gdy nie zarabia nawet tego. Z drugiej strony, mniejszość społeczeństwa — właściciele środków produkcji i inni posiadacze — choć nie pracuje, żyje w przepychu. Społeczeństwo jest podzielone na bogatych i biednych.Wynika stąd, że jeśli mamy kiedykolwiek zlikwidować skrajną nędzę i skrajne bogactwo, to nie osiągniemy tego domagając się jedynie nowego sposobu podziały oroduktu społecznego.
Społeczeństwo kapitalistyczne nie może być zreformowane przez wydanie ustawy przewidującej bardziej sprawiedliwy podział produktów, tak jak tego żądają reformiści w hasłach o „słusznym podziale owoców pracy", 0„zapewnieniu każdemu należnej mu części" lub — w ostatniej wersji — w haśle o „równości ofiar". Podział środków konsumpcji jest oparty na własności środków produkcji. I tę własność trzeba zaatakować. „Tak zwane stosunki podziału odpowiadają tedy 1zawdzięczają swe powstanie historyczne określonym, specyficznie społecznym formom procesu produkcji oraz stosunkom, które nawiązują ze sobą ludzie w procesie reprodukcji swojegożycia.
Historyczny charakter tych stosunków podziału jest historycznym charakterem stosunków produkcji, wyrażając tylko jedną ich stronę. Kapitalistyczny podział różni się od form podziału, które są następstwem innych sposobów produkcji, a każda forma podziału zanika wraz z zanikiem określonej formy produkcji, z której się wywodzi i której odpowiada" [7].
KLASY I WALKA KLASOWA
W miarę rozwoju produkcji społecznej, poczynając od rozkładu wspólnoty pierwotnej,społeczeństwo rozpada się na grupy zajmujące różne miejsca w produkcji społecznej, mające różny stosunek do środków produkcji, a więc też i różniące się sposobem otrzymywania przypadającej na nie części produktu. Grupy te są klasami społecznymi, a ich wzajemne stosunki stanowią stosunki klasowe, czyli strukturę klasową danego społeczeństwa.
Istnienie klas jest wynikiem podziału pracy w produkcji społecznej. Z podziału pracy powstają różne formy własności prywatnej, a stąd pochodzi podział społeczeństwa na klasy.
„Rozmaite stopnie rozwoju podziału pracy są tylo maż rozmaitymi formami własności; to znaczy, że każdoczesny stopień podziału pracy określa również stosunki pomiędzy osobnikami w odniesieniu do materiału, narzędzi i wytworu pracy" [8].
O tworzeniu się klas i różnicy między nimi nie decyduje różnica dochodów, odrębnośćzwyczajów i mentalności, lecz miejsce, jakie poszczególne grupy ludzkie zajmują w produkcji społecznej, oraz ich stosunek do środków produkcji. Stąd właśnie powstaje różnica dochodów, odrębność zwyczajów, mentalności itd.
„Podstawowym kryterium różnic pomiędzy klasami — pisał Lenin — jest ich miejsce wprodukcji społecznej, a więc ich stosunek do środków produkcji" [9].
W związku z tym Lenin daje następującą definicję:
„Klasami nazywamy wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i — co za tym idzie — sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają. Klasy — to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca, jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecznej" [10].
Z chwilą powstania klas zjawiają się antagonizmy i konflikty klasowe. Klasy są antagonistyczne wtedy, gdy wskutek pozycji, jakie zajmują w systemie produkcjispołecznej, jedna z nich otrzymuje i zwiększa swój udział w dochodzie społecznym wyłącznie kosztem drugiej. Tak więc stosunki między wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi są zawsze antagonistyczne.
Antagonistyczne są też stosunki między jedną klasą wyzyskującą a inną taką klasą, gdy ich metody wyzysku popadają w konflikt, to jest kiedy przywłaszczanie pracy dodatkowej przez jedną klasę przeszkadza przywłaszczaniu pracy dodatkowej przez drugą. Tak na przykład stosunki między rodzącą się burżuazją a panami feudalnymi były antagonistyczne, ponieważ feudało.wie mogli utrzymać swe meitody wyzysku tylko kosztem burżuazji, która ze swej strony mogła rozwijać swoje metody wyzysku wyłącznie kosztem feudałów. I także w XIX wieku w Anglii występował pewien antagonizm między przemysłowymi kapitalistami a właścicielami ziemskimi.
Społeczeństwo oparte na wyzysku jest zawsze podzielone na klasy antagonistyczne
„...zwalczające się wzajem klasy społeczne były każdorazowo wytworami stosunków produkcji i wymiany, słowem — stosunków ekonomicznych swej epoki" [11].
Społeczeństwo takie rozdzierane jest przez sprzeczności klasowe między wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi, jak również między rywalizującymi grupami wyzyskiwaczy. Dlatego też „historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych"[12].
Te walki klasowe wynikają z kolizji materialnych interesów różnych klas — ze sprzeczności interesów ekonomicznych związanych z tym, że poszczególne klasy zajmują różne miejsca w produkcji społecznej, w zależności od swego stosunku do środków produkcji oraz w zależności od sposobu otrzymywania i zwiększania swego udziału w dochodzie społecznym.
Nie wszystkie oczywiście stosunki między klasami mają charakter antagonistyczny. Jeślistosowana jest więcej niż jedna metoda wyzysku w celu wydobywania pracy dodatkowej,oznacza to, że dany ustrój społeczny oparty jest na kilku formach własności, że ma nie jedną klasę wyzyskiwaczy i nie jedną klasę wyzyskiwaną. W takim wypadku nie ma zasadniczego antagonizmu między różnymi klasami wyzyskiwanymi. Przeciwnie, klasy te są potencjalnymi sojuszniczkami w walce przeciwko wyzyskiwaczom — mimo że wynikające z ich odmiennego stosunku do środków produkcji różnice w zwyczajach, w mentalności i w dążeniach mogą im przeszkadzać we wspólnym działaniu i mogą niekiedy być przez wyzyskiwaczy wykorzystane do przeciwstawienia jednej klasy drugiej. Tak na przykład w kraju o kapitalistycznym przemyśle i chłopskim rolnictwie stosunki między klasą robotniczą miast a wyzyskiwanym chłopstwem nie mają charakteru antagonistycznego.
Tak na przykład w socjalistycznym społeczeństwie w ZSRR, gdzie wszelki wyzysk człowieka przez człowieka został zlikwidowany, istnieją nadal dwie różne klasy, ale ich stosunki nie mają charakteru antagonistycznego. Są to: klasa robotnicza i klasa chłopska. Różnica między tymi dwiema klasami polega na tym, że zajmują one różne miejsca w produkcji społecznej. Robotnicy radzieccy pracują w fabrykach państwowych, należących do całego społeczeństwa — do państwa socjalistycznego, natomiast radzieccy chłopi kołchozowi pracują w spółdzielczych gospodarstwach rolnych — w kołchozach. Produkt pracy robotników radzieckich należy do całego społeczeństwa i całe społeczeństwo nim dysponuje, podczas gdy produkt pracy społecznej kołchoźników należy do spółdzielczego gospodarstwa rolnego — kołchozu — i kołchoz nim dysponuje.
Tak więc różnica klasowa między robotnikami a chłopami radzieckimi polega na tym, że w jednym wypadku mamy własność ogólnonarodową, a w drugim własność spółdzielczą. Jednakże ani jedna, ani druga klasa nikogo nie wyzyskuje, ani jedna, ani druga klasa nie otrzymuje i nie zwiększa swego udziału w bogactwie społecznym czyimkolwiek kosztem, tak że nie ma między nimi antagonizmu.
Źródło:
Maurice Cornforth,
Materializm historyczny ,
wyd. Książka i Wiedza, Warszawa
1964, str. 54-64
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
Przypisy:
[3] Tamże, str. 252.
[4] Tamże
[5] W sprawie rozwoju własności prywatnej i wyzysku patrz: F. Engels, Pochodzenie rodziny,własności prywatnej i państwa, rozdz. IX (K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach,t. II, cyt. wyd., str. 292—310).
[6] K. Marks, Kapitał, t. I, cyt. wyd., str. 229.
[7]Por. K. Marks, Kapitał, t. III, cz. 2, Warszawa 1959, str. 467.
[8] K. Marks i F. Engels, Dzieła, t. III, cyt. wyd., str. 22—23.
[9]W. I. Lenin, Dzieła, t. 6, Warszawa 1952, str. 266—267.
[10]W. I. Lenin, Dzieła, t. 29, Warszawa 1956, str. 415.
[11]K. Marks 5 F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 124.
[12]K. Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str. 45.
- 6128 odsłon