Materializm historyczny
Rozdział III
Sposób produkcji
Część III
FORMACJE SPOŁECZNO- EKONOMICZNE
Jak już widzieliśmy, sposób produkcji danego społeczeństwa określają dwa elementy — siływytwórcze, tj. narzędzia produkcji i ludzie z ich doświadczeniem produkcyjnym i wprawą wwykonywaniu pracy, oraz stosunki produkcji, czyli stosunki własności. Te ostatnie w swymcałokształcie stanowią strukturę ekonomiczną społeczeństwa.Różne ustroje ekonomiczne są wyrazem różnych formacji ekonomicznych, które w tokudziejów ludzkości powstawały, a następnie znikały. Ustroje ekonomiczne nie są żyjącemu wspołeczeństwie człowiekowi nadawane przez Opatrzność i nie są ukształtowane w taki sposób,by miały trwać wiecznie; zmieniają się wraz ze zmianą stosunków produkcji człowieka wobecprzyrody i zmianą stosunków ludzi między sobą.„Mój punkt widzenia polega na tym — pisał Marks — że rozpatruję rozwój ekonomicznejformacji społeczeństwa jako proces przyrodniczy" [13].Czym różnią się od siebie formacje ekonomiczne i jak należy klasyfikować różne typy tychformacji?Odmienność formacji ekonomicznych polega na odmienności stosunków produkcji i różnerodzaje tych formacji są określane według różnic zachodzących w stosunkach produkcji. Warunkibytu człowieka zależą zawsze od pewnych określonych środków produkcji. Stosunki międzyposzczególnymi ludźmi, stosunki określające, kto spełnia pracę produkcyjną, do kogo należąśrodki produkcji, kto i w jakiej mierze rości sobie pretensje do produktu pracy — są stosunkamiprodukcji, według których określa się różnice zachodzące w toku dziejów między poszczególnymiformacjami społecznoekono micznymi.
Przy klasyfikacji różnych rodzajów historycznie ukształtowanych formacji społecznoekonomicznych trzeba brać przede wszystkim pod uwagę zasadniczą odmienność tych formacji, wktórych środki produkcji należą do ogółu, od tych, w których stanowią one własność prywatną.Od zarania swych dziejów człowiek — gdy tylko porzucił zwierzęcy sposób bytowania —zaczął się łączyć w niewielkie gromady, w których wszyscy zdolni do pracy brali udział wewspólnym wysiłku produkcyjnym, w których środki produkcji należały do ogółu, a produkt pracybył dzielony między członków wspólnoty i każdy z nich miał doń jednakowe prawo. Dowodemtego są wiadomości, jakie mamy o warunkach bytu żyjących obecnie ludów pierwotnych, orazlogiczny wniosek, że człowiek na bardzo niskim szczeblu rozwoju nie mógł właściwie żyć w jakiśinny sposób.
Ten rodzaj gospodarki nosi nazwę „wspólnoty pierwotnej". Nie ulega właściwiewątpliwości, że taka była gospodarka człowieka przez okres bardzo długi; natomiast większe sąróżnice zdań na temat kwestii drugorzędnych, a mianowicie, jakie w owym okresie były stosunkirodzinne, jakie zwyczaje, wierzenia i poglądy.Socjalizm współczesny jest ustrojem gospodarczym, w którym środki produkcji stanowiąznów własność całego społeczeństwa. Doniosła różnica między socjalizmem współczesnym awspólnotą pierwotną polega na tym, że dziś narzędzia produkcji są potężne i znacznie bardziejwydajne, a produkcja zakrojona na olbrzymią skalę. Ludzie nie są już członkami rodów, nie sąjuż związani ze sobą i z ziemią będącą ich głównym środkiem produkcji, nie są złczeni ścisłymiwięzami wspólnoty. Ziemia i środki produkcji nie są już podzielone między niewielkie gromadyludzi, które są przez to samo uzależnione od tych środków produkcji; potężne środki produkcjistanowią własność ogółu i cała produkcja jest planowana dla dobra całego społeczeństwa. Wmiarę jak produkcja zbliża się do punktu, w którym absolutna obfitość jest zapewniona, wówczasdana formacja ekonomiczna ze stadium, w którym prawo do odpowiedniej części wytworzonychdóbr jest określane przez wkład pracy, przechodzi do stadium, w którym prawo to jest określane poprostu przez potrzebę.
Na pewnych obszarach sposób życia we wspólnocie pierwotnej został w końcu zakłócony przezwprowadzenie udoskonalonej techniki produkcyjnej, co doprowadziło do podziału pracy, donadwyżek produkcyjnych i wymiany towarowej oraz do utworzenia się prywatnej własności.Działo się to w zamierzchłej przeszłości i o wydarzeniach tych nie mamy żadnych dokładnychwiadomości; tak że dziś możemy się tylko domyślać z większą lub mniejszą dozą prawdopodobieństwa, gdzie te wydarzenia miały miejsce i jaki był ich właściwy przebieg. Doprowadziłyone jednak niewątpliwie — po bardzo zresztą długim okresie rozwojowym — do utworzenia sięformacji ekonomicznych, w których społeczeństwo było podzielone na klasy, a człowiek byłwyzyskiwany przez człowieka. Brak jednak dokładnych wiadomości co do istotnego charakterustosunków produkcji we wczesnych, podzielonych na klasy, ustrojach społecznych. Niewielejest albo nie ma wcale dokumentów lub spisanych wiadomości na ten temat. I jeśli archeolodzyznajdują czasami zabytki dotyczące sił wytwórczych — to stosunki produkcji nie pozostawiajątakich trwałych śladów. Można najwyżej wysnuwać pewne wnioski, gdy się widzi różnice wwielkości i w urządzeniu domów mieszkalnych, w wyposażeniu grobów itp.Zasadniczym kryterium, według którego odróżnia się formacje ekonomiczne społeczeństwaklasowego, jest metoda wyzysku albo metoda wymuszania pracy dodatkowej i roszczenia sobieprawa do owoców tej pracy. Określenie metody wyzysku określa jednocześnie stosunki własnościi stosunki klasowe danego społeczeństwa.
Kiedy produkcja jest przede wszystkim typu rolniczego — jak to się działo stosunkowo doniedawna w historii ludzkości — główna metoda wyzysku polega siłą rzeczy na wymuszaniupracy dodatkowej od tych, którzy pracują na roli. Głównym środkiem produkcji jest ziemia i abyzrozumieć, na czym polega metoda wyzysku, trzeba wiedzieć, jak rolnicy uprawiali ziemię i jakbyli z nią związani.We wczesnych społeczeństwach klasowych — a należy pamiętać, że społeczeństwa takieistniały przez wiele tysięcy lat, zanim w starożytnej Grecji i w Rzymie pojawia się historiapisana — praca dodatkowa była wymuszana od rolników w różny sposób: czasem w postacipracy przymusowej, a zawsze w postaci jakiegoś haraczu. Do płacenia haraczu zmuszali władcycentralni, którzy twierdzili częstokroć, że są bogami, a zawdzięczali swą władzę temu, że byli faktycznymi monopolistami rzadkich metali, a często kontrolowali urządzenia nawadniające i dostawęwody; haracz pobierali też, czy to w naturze, czy w formie podatków, królowiezdobywcy lub ichwielkorządcy w poszczególnych okręgach.
Daniny takie były początkowo nakładane na gminy wytwórców, wśród których istniałynadal wyraźne pozostałości Ustrojg wspólnoty pierwotnej. Opisując metodę wyzysku w Indii,charakterystyczną dla „wschodniego" lub „azjatyckiego" typu produkcji rozpowszechnionegotam w okresie sprzed podboju brytyjskiego, Marks wspomina o „gminach wiejskich opartychna wspólnej własności ziemi" i podkreśla, że były one rujnowane przez podatki. Wytwórcyzgromadzeni w tych wspólnotach pracowali nie tylko na roli, lecz uprawiali także różnego rodzajurzemiosła i byli uzależnieni nie od prywatnych właścicieli ziemi, ale raczej od państwa jakowłaściciela ziemi, a zarazem suwerena [14].Tam, gdzie wymiana towarowa nabierała większego rozmachu i wraz z nią zjawiała się. władzapieniądza, początkowy system wspólnoty lub ustrój rodowy, które istniały jeszcze wraz zewczesnymi metodami wyzysku, rozpadały się coraz częściej. Ziemia mogła już być kupowana,sprzedawana, obciążana długami i oddawana w zastaw. Ziemia, stanowiąca własność wspólnoty,przechodziła w ręce prywatne, przy czym nieuniknionym tego skutkiem było powstawaniewłasności obszarniczej.
Praca dodatkowa wytwórców przechodziła w ręce wyzyskiwaczy także wpostaci odsetek od długów; większość wytwórców stawała się w tych nowych warunkach jeszczebiedniejsza, ale nieliczni spośród nich wzbogacali się i sami stawali się wyzyskiwaczami.Cechą charakterystyczną niewolnictwa jako specyficznej i prastarej metody wyzysku jest to,że sam niewolnik jest własnością pana, który posiada także n,a własność ziemię oraz inne środkiprodukcji i rozporządza pracą niewolnika tak, jak uważa to za stosowne. Początkowo niewolnicystanowili zdobyczwojenną. Tam jednak, gdzie rozwijała się wymiana towarowa, stawali się onitowarem, mogli być sprzedawani i kupowani, przedstawiali pewną wartość pieniężną i byliźródłem zysku; poza tym wiele ludzi stawało się niewolnikami, gdy nie mogli spłacić długów.
Niewolnictwo było prawdopodobnie cechą najwcześniejszych społeczeństw klasowych i, jakoźródło dodatkowego bogactwa i władzy części klas posiadających, wyzysk niewolników istniałprawdopodobnie od początku — obok wyzysku rolników nie będących niewolnikami. Byli więcniewolnicy przy świątyniach należących do kapłanów, byli niewolnicy pracujący jako służbadomowa, pracujący przy obróbce metali itp. Ale specyficznie niewolnicza formacja ekonomicznapowstaje dopiero, gdy wraz z rozwojem wymiany towarowej i prywatnej własności ziemi opłacasię kupować niewolników, by zatrudniać ich w przemyśle wydobywczym i innych rodzajachprzemysłu; albo gdy znaczna część chłopstwa zrujnowana przez długi zostaje wywłaszczonai zastąpiona przez niewolników, słowem — gdy niewolnictwo staje się najważniejszą lubnajbardziej rozpowszechnioną metodą wymuszania pracy dodatkowej, jak to miało miejsce wwielkich majątkach ziemskich starożytnego Rzymu.Nawiasem mówiąc, najczystszym systemem niewolniczym, jaki istniał kiedykolwiek, byłsystem niewolniczy, który panował na plantacjach południowych stanów amerykańskich iktóry został zlikwidowany niecałe sto lat temu.
Była to gospodarka towarowa uzależniona odhandlu z krajami o przemysłowej gospodarce kapitalistycznej, które ostatecznie ją obaliły; aniewolnicy byli kupowani za gotówkę od handlarzy niewolników, którzy odgrywali tak wielkąrolę w pierwotnej akumulacji kapitału. Stanowi to ilustrację faktu, że samo niewolnictwo niewystarcza, by określić jakąś formację społecznoekonomiczną, i że nie jest ono specyficzną cechąokreślonego stadium rozwoju gospodarczego. W istocie rzeczy niewolnictwo — tak samo zresztąjak praca najemna — było cechą wielu formacji ekonomicznych od czasów najdawniejszychdo bardzo niedawnych. Nie ma w społeczeństwach klasowych formacji ekonomicznej, w którejstosowano by jedną tylko metodę wyzysku i która wobec tego byłaby formacją „czystego"typu. Każdą formację, która utworzyła się w toku dziejów, należy określić jako ukształtowanyhistorycznie, specyficzny zespół różnych metod wyzysku odnoszących się do specyficznych,określonych pod względem technicznym rodzajów pracy — z tym, że jedna z tych metodprzeważa.
Specyficzny rodzaj formacji ekonomicznej noszący nazwę feudalizmu powstaje, gdy ziemiastanowi własność dziedzicznej szlachty i gdy chłopi, którzy są właścicielami swych narzędzipracy, mają prawo użytkowania ziemi — do której mogą być prawnie przywiązani jako chłopipańszczyźniani — pod warunkiem płacenia szlachcie powinności w naturze lub w pieniądzu, albow obu postaciach; i gdy istnieją także rzemiosła i drobne manufaktury pozostające w zależnościod szlachty, rozmieszczone na jej ziemiach i płacące jej powinności.Jest rzeczą niemal oczywistą, że feudalizm może powstać z systemu niewolniczego w tensposób, iż niewolnicy w majątkach ziemskich zostają zastąpieni przez chłopów pańszczyźnianych,a właściciele niewolników przez feudałów. I nie ulega wątpliwości, że w toku historycznegorozwoju ustrój feudalny w Europie powstał wskutek zaniku i rozkładu rzymskiego ustrojuniewolniczego, kiedy przedsiębiorstwa oparte na tym systemie przestały być opłacalne albo teżzostały zniszczone w wyniku najazdów. Nie przeprowadzono jeszcze dostatecznie dokładnychbadań, jeśli chodzi o system noszący nazwę gospodarki feudalnej w Chinach i w innych krajach —tak że nie można ściśle określić, czym był ten system i z czego powstał.
Tak czy inaczej, jest rzeczą pewną, że kapitalizm ukształtował się historycznie wyłączniew wyniku rozwoju ekonomicznego w łonie społeczeństwa feudalnego. Zjawił się on, gdyusprawnienia w technice manufaktur i w technice rolnej stworzyły warunki, w których większośćproduktów mogła być wytwarzana jako towar; gdy obszarnicy, goniąc za coraz większymzyskiem, wywłaszczyli wielu rolników, pozostawiając ich na łasce losy, ale nie czyniąc z nichniewolników (tak się rzecz miała na przykład w Anglii, kiedy obszarnicy wywłaszczali chłopów,by przekształcić ich pola w pastwiska dla owiec i sprzedawać wełnę kupcom, a następnieogradzali i zagarniali wspólną ziemię chłopską, by zastosować na niej kapitalistyczne metodygospodarki rolnej); i gdy w ośrodkach handlowych znaczne sumy pieniężne, nagromadzone wwyniku ograbienia rejonów słabiej rozwiniętych, w wyniku korsarstwa, handlu niewolnikami itp.,znalazły się w ręku pewnych jednostek i mogły być użyte jako kapitał.
W ustroju kapitalistycznym ci, którzy produkują, są wywłaszczeni ze wszystkich środkówprodukcji i mogą żyć tylko ze sprzedaży swej pracy kapitaliście, który jest właścicielemtych środków i który zagarnia ich pracę dodatkową w formie wartości dodatkowej, tj. „niewynagrodzonej pracy". Wartość wyprodukowanych w ciągu dnia roboczego towarów jest większaod wartości wynagrodzenia płaconego przez kapitalistę robotnikowi za jego pracę i ta różnicastanowi wartość dodatkową, którą kapitalista przywłaszcza i sprzedaje z zyskiem, zbywającwytworzone towary.Historyczna kolejność formacji społecznoekono micznych jest procesem rozwojowymanalogicznym do rozwoju przyrody w tym sensie, że stosunki produkcji są zawsze dostosowanedo danych sił wytwórczych, tak że te stosunki, które powstają odpowiednio do bardziejrozwiniętych sił wytwórczych, stanowią wyższe stadium rozwoju ekonomicznej formacjispołeczeństwa niż te, które odpowiadają mniej rozwiniętym siłom wytwórczym. Stadium rozwoju,jakie dane społeczeństwo osiągnęło, zależy obiektywnie od poziomu sił wytwórczych i od tego,w jakim stopniu struktura ekonomiczna tego społeczeństwa Umożliwia ludziom wydobyciemaksimum wydajności z tych sił wytwórczych.Tak więc jasne jest, że wspólnota pierwotna jest pierwszą i najniższą formacją społecznoekonomicz ną, a socjalizm — najwyższą. Socjalizm jest wyższą, bardziej rozwiniętą formacjąniż kapitalizm — kapitalizm niż feudalizm — feudalizm niż inne formacje, które przyszły powspólnocie pierwotnej, a wszystkie te formacje wyższe niż wspólnota pierwotna. StarożytniGrecy i Rzymianie osiągnęli wyższy stopień rozwoju niż ich barbarzyńscy sąsiedzi, Chińczycyczy też Europejczycy średniowiecza wyższy niż Rzymianie, a kapitalizm zachodni — niż średniowieczny feudalizm. Dziś natomiast komunizm radziecki osiąga w szybkim tempie wyższy stopieńrozwoju niż kapitalizm zachodni.
W słynnej przedmowie do „Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej" K. Marks formułujeto w sposób następujący: „W grubszych zarysach można określić azjatycki, antyczny, feudalnyi nowożytny burżuazyjny sposób produkcji jako progresywne epoki ekonomicznej formacjispołecznej. Burżuazyjne stosunki produkcji są ostatnią antagonistyczną formą społecznegoprocesu produkcji... ale zarazem siły wytwórcze, rozwijające się w łonie społeczeństwa burżuazyjnego, stwarzają materialne warunki rozwiązania tego antagonizmu" [15].A więc postęp, o którym tu mowa, przedstawia się w sposób następujący: 1) produkcjatowarowa nie osiągnęła jeszcze momentu, w którym zanika wspólna własność ziemi i jejwspólne użytkowanie przez członków wspólnoty, tak że prywatna własność ziemi nie jestjeszcze rozpowszechniona (epoka „azjatycka"); 2) prywatna własność ziemi i innych środkówprodukcji jest już bardzo rozpowszechniona, a produkcja towarów jest prowadzona przy użyciupracy niewolników (epoka „antyczna"); 3) praca niewolników przestaje być wykorzystywanaw szerszym zakresie i zostają oni zastąpieni przez chłopów pańszczyźnianych płacącychpowinności feudałom (epoka „feudalna"); 4) większą część produktu społecznego stanowiątowary, a robotnicy w większości przedsiębiorstw produkcyjnych są całkowicie wywłaszczeni ześrodków produkcji i stają się pracownikami najemnymi, sprzedającymi swą pracę kapitalistom(epoka „burżuazyjna").
Tak więc, jeśli się rozważy poszczególne typowe formacje ekonomiczne, które tworzyły się wróżnych rejonach, to się okaże, że gdy w toku rozwoju ekonomicznego siły wytwórcze wspólnotypierwotnej nie mogły już sprostać swym zadaniom, społeczeństwo zostało uwolnione odpierwotnych stosunków produkcji, a jednocześnie od odpowiadającej tym stosunkom ideologii. Imwyższy jest stopień rozwoju ekonomicznego, tym bardziej zanikają pierwotne warunki, w którychwytwórcy jako wspólnota są związani ze środkami produkcji. Więzy te są jeszcze silne wewszystkich wczesnych społeczeństwach klasowych, a główny, wpływający na ich zanikanie, czynnik ekonomiczny — to wymiana towarowa. Wzrasta ona wraz z produkcją i przyczynia się wznacznej mierze do zubożenia pierwotnych wytwórców, prowadząc do ich wywłaszczenia zziemi; niewolnictwo — gdziekolwiek zostaje wprowadzone na szerszą skalę — odgrywa tupoważną rolę. Wraz z zanikiem charakterystycznych dla wspólnoty pierwotnej stosunkówprodukcji ulegają także rozprężeniu więzy plemienne i zanika władza przywódców plemiennych, amiejsce jej zajmuje obejmująca pewne terytorium władza państwowa. Kapitalizm przemysłowy,który dokonuje w końcu całkowitego wywłaszczenia robotników z ich środków produkcji,stanowi więc wstęp do ustroju socjalistycznego i do budowy całkowicie rozwiniętegospołeczeństwa komunistycznego — gdyż wówczas wszystkie środki produkcji należą do ogółu,stanowią własność całego społeczeństwa.
Źródło:
Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa
1964, str. 49-75
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
Przypisy:
[12]K. Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str. 45.
[13]K. Marks, Kapitał, t. I, cyt. wyd., str. 6.
[14] K. Marks, Kapitał, t. III, cz. 1, Warszawa 1957; str. 361 i cz. 2, cyt. wyd., str. 368.
[15]K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, cyt. wyd., str. 6.
- 7442 odsłony