Sposób produkcji. Zdobywanie środków do życia. Produkcja a własność

Maurice Cornforth

Rozdział III

Sposób produkcji

Część I

ZDOBYWANIE ŚRODKÓW DO ŻYCIA

Materializm historyczny znajduje klucz do praw
rozwoju społeczeństwa w tym prostym fakcie że
ludzie muszą przede wszystkim jeść, pić, mieszkać, odziewać się, zanim mają możność zajmować się polityką, nauką, sztuką, religią itd." [1]

Zanim ludzie mogą zająć się czymkolwiek innym, muszą zapewnić sobie środki do życia — jedzenie, ubranie i mieszkanie. Tych środków do życia nie otrzymują oni w darze od przyrody, lecz zdobywają je jednocząc się w celu produkcji oraz wymiany przedmiotów, które wytworzyli. Jedynie zespalając się w celu wytwarzania i wymiany przedmiotów niezbędnych do życia, mogą ludzie urzeczywistnić inne cele społeczne.

A zatem „...podstawą wszelkiego ustroju społecznego jest produkcja, a obok produkcji — wymiana jej wytworów... w każdym występującym w historii społeczeństwie podział produktów, a wraz z nim zróżniczkowanie społeczne na klasy lub stany zależy od tego, co i jak się produkuje i jak się wymienia produkty" [2].

Materializm historyczny sprowadza więc zasadniczą przyczynę całego rozwoju społeczeństwa do warunków materialnego życia społeczeństwa oraz zmian, które zachodzą w tym życiu materialnym.

Sposób, w jaki ludzie wytwarzają i wymieniają środki niezbędne do życia, nosi nazwę sposobu produkcji. .Każdy ustrój społeczny oparty jest na sposobie produkcji, który jest w ostatniej instancji czynnikiem decydującym o charakterze całej działalności społecznej i wszystkich instytucji.

PRODUKCJA A WŁASNOŚĆ

Zagadnienie sposobu produkcji jest zawsze zagadnieniem społecznym, ponieważ żaden członek społeczeństwa własną pracą, niezależnie od innych ludzi, nie wytwarza tego wszystkiego, co jest mu niezbędne do życia. Dobra materialne potrzebne danej wspólnocie są wytwarzane przez wielu członków tej wspólnoty. W ten sposób dokonują oni — jak to określił Marks — „wzajemnej wymiany działalności", wytwarzając produkt społeczny, dzielony następnie między członków wspólnoty.

Tak więc analizując istotę sposobu produkcji, musimy odróżnić siły społeczne wprawiane w ruch przez ludzi po to, aby wytwarzać produkty — czyli środki materialne, za pomocą których realizuje się produkcję, od wzajemnych stosunków, w jakie wchodzą ludzie przy wytwarzaniu i wymianie produktów.

A zatem rozróżniamy: 1) sity wytwórcze, 2) stosunki produkcji. Razem wzięte, siły wytwórcze i stosunki produkcji stanowią sposób produkcji. Zmiany, jakie zachodzą w sposobie produkcji, są wywołane przez zmiany zachodzące zarówno w siłach wytwórczych, jak i w stosunkach produkcji.

Co rozumiemy zatem przez siły wytwórcze?

Po to, aby produkować, konieczne są narzędzia produkcji, a więc narzędzia, maszyny, środki transportu itd. Jednakże same narzędzia nic wytworzyć nie mogą. Wytwarzają narzędzia i posługują się nimi ludzie. Bez ludzi, którzy potrafią wytworzyć narzędzia i posługiwać się nimi, nie może być produkcji.

A więc siły wytwórcze składają się z a) narzędzi produkcji i b) ludzi, którzy dzięki swemu doświadczeniu produkcyjnemu i wprawie posługują się tymi narzędziami. Stanowią oni część składową sił wytwórczych i im bardziej są doświadczeni i czym więcej mają wprawy — tym potężniejsze są siły wytwórcze. Później nauka staje się jednym z bardzo ważnych składników sił wytwórczych.

Co rozumiemy przez stosunki produkcji?

Stosunki te są częściowo bezpośrednimi i prostymi stosunkami między ludźmi wykonującymi wspólnie jakieś zadanie produkcyjne.

Jednakże gdy ludzie produkują, muszą wchodzić w stosunki nie tylko ze sobą, lecz również ze środkami produkcji, którymi się posługują.

Środkami produkcji nazywamy nie tylko narzędzia produkcji, lecz również wszystkie te środki, które są niezbędne do wytworzenia gotowego produktu, a więc nie tylko narzędzia (które wchodzą również w skład sił wytwórczych), lecz także ziemię, surowce, budynki, w których prowadzona jest produkcja itd.

A zatem w procesie produkcji ludzie muszą uregulować wspólnie swój stosunek do środków produkcji. I w ten sposób powstają stosunki własności. W produkcji społecznej środki produkcji stają się własnością różnych ludzi lub grup Stosunki własności określają, kto ma prawo dysponowania różnymi środkami produkcji oraz produktami wytworzonymi za pomocą tych środków produkcji.

To uregulowanie stosunku ludzi do środków produkcji, a w konsekwencji ustalenie należnej im części produktu, nie powstaje w wyniku jakiejś świadomej działalności, nie następuje w wyniku jakiejś wspólnej decyzji, czy też na mocy „umowy społecznej". Następuje to w wyniku żywiołowego i niezależnego od świadomości ludzkiej procesu. Ludzie regulują swój stosunek do środków produkcji i do dysponowania produktem społecznym w sposób odpowiadający charakterowi sił wytwórczych, gdyż inaczej nie mogliby wytwarzać. I wchodząc w procesie produkcji w takie stosunki, ludzie uświadamiają je sobie jako stosunki własności, które są obowiązujące pod względem społecznym i wiążące pod względem prawnym.

Za czasów plemion myśliwskich, z ich bardzo prymitywnym sposobem wytwarzania, myśliwi wchodzili w proste, bezpośrednie stosunki z innymi myśliwymi, a ziemia, na której polowali, i upolowane zwierzęta nie były uważane za własność ani jednostek, ani grup.
Całe plemię organizowało wyprawy myśliwskie, a zdobycz stanowiła wspólną własność i była dzielona między członków plemienia.

Gdy jednak następuje podział pracy, gdy niektórzy ludzie specjalizują się w wytwarzaniu pewnych przedmiotów, a inni — innych, wówczas zaczyna się uważać narzędzia za własność poszczególnych osób, jak i wytworzone przedmioty stają się własnością wytwórcy, który sam nimi dysponuje. Z chwilą oswojenia dzikich zwierząt stada tych zwierząt stają się własnością poszczególnych rodzin, czy też głowy rodu. W późniejszym stadium rozwoju społeczeństwa również ziemia staje się własnością prywatną.

Tak więc w wyniku rozwoju sił wytwórczych — gdyż rozwój rolnictwa, rzemiosła itd. jest właśnie rozwojem sił wytwórczych — oraz w wyniku towarzyszącego temu rozwojowi podziału pracy środki produkcji stają się stopniowo własnością poszczególnych osób lub grup ludzi. Innymi słowy, powstaje własność prywatna.

Jak z tego widać, siłą napędową rozwoju społeczeństwa jest rozwój sił wytwórczych.

Stosunki własności są w swej istocie stosunkami społecznymi między ludźmi, stosunkami wynikającymi z produkcji. Na pierwszy rzut oka stosunki własności wyglądają tak, jak gdyby były prostymi, bezpośrednimi stosunkami między poszczególnymi właścicielami a ich własnością. Nie jest tak jednak. Robinson Kruzoe nie był na swej wyspie właścicielem, lecz po prostu człowiekiem na wyspie. Stosunki własności są stosunkami między ludźmi żyjącymi w społeczeństwie. Są to skomplikowane stosunki między poszczególnymi ludźmi, a nie po prostu stosunki między ludźmi a rzeczami. W procesie produkcji ludzie wchodzą ze sobą w stosunki społeczne albo w stosunki produkcji, przez co środki produkcji, którymi się posługują, stają się własnością tej lub innej grupy ludzi, względnie tej lub innej osoby. I to samo dotyczy wytworzonego produktu.

A zatem stosunki własności to sposób regulowania wzajemnych stosunków między ludźmi w posługiwaniu się środkami produkcji i dysponowaniu produktem.

Gdy mówimy o własności, dajemy po prostu prawny wyraz tym wzajemnym stosunkom między członkami społeczeństwa. Jako stosunki własności są one uważane za stosunki obligatoryjne, wiążące zarówno społeczeństwo, jak też wszystkich jego członków.

A więc możemy określić stosunki produkcji jako wzajemne stosunki, w które wchodzą ludzie w procesie produkcji i których wyrazem są stosunki własności.

Stosunki produkcji odpowiadające określonemu szczeblowi rozwoju społeczeństwa stanowią ekonomiczną strukturą społeczeństwa w danym okresie.

Źródło:

Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa

1964, str. 49-54

Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012

Przypisy:
[1] K. Marks i F. Engels, Dziela wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 155.