Podstawowe prawo rozwoju społeczeństwa. Jednostka a klasa. Państwo a rewolucja

(Na zdjęciu pomnik Jamesa Larkina, przywódcy irlandzkich robotników z pierwszej połowy XX w, działacza związkowego, socjalistycznego i komunistycznego)
 
 
Materializm historyczny
rozdział IV
część III
 
 
 
JEDNOSTKA I KLASA

Teoria walki klasowej pozwala nam zrozumieć rolę wybitnych jednostek w historii.
 

Żadna klasa nie może odegrać jakiejś wybitniejszej roli w historii, jeśli nie ma przywódców, tak że działalność polityków ma istotne znaczenie — czy to wówczas, gdy stają na czele ruchów rewolucyj­nych lub utrwalają ich zdobycze, czy też kiedy bro­nią straconej sprawy. Autorytet i władza wybitnych osobistości, ludzi, których czyny — w odróżnieniu od czynów anonimowych jednostek — wydają się kształtować pozytywnie lub negatywnie stosunki spo­łeczne i tworzyć historię, mają podłoże klasowe. I jeśli ludzie tacy nie cieszą się poparciem klasy, której interesy i dążenia reprezentują — wówczas są bezsilni i nie mogą wywierać decydującego wpływu.
 
 

Tak więc w różnych okresach dziejów zjawiają się wybitni ludzie, którzy różnią się między sobą w za­leżności od zadań, jakie powierza im ich klasa. Bar­barzyński zdobywca, tyran, rozsądny lub występny cesarz, dobry lub zły król, przebiegły polityk, pło­mienny agitator, zwolennik naukowego socjalizmu — wszyscy ci ludzie są wytworem stosunków społecz­nych, w których odgrywają swą rolę. Z tych samych powodów na czoło wysuwają się te jednostki, które swym charakterem odpowiadają stojącym przed ni­mi zadaniom, podczas gdy inne, może nawet bardziej zdolne w innych dziedzinach, pozostają w cieniu.
 
 

I jest również rzeczą naturalną, że właśnie w okre­sie rewolucyjnych przemian wybitne i silne jednostki wysuwają się na czoło, podczas gdy w innych okre­sach występują tylko jednostki mierne.
 
 

Rozwój wydarzeń nie zależy od osobistych decyzji mężów stanu, lecz od ruchu klas. Wybitne jednostki danej klasy wpływają na jej losy dzięki swym roz­sądnym decyzjom lub innym swym czynom, lecz ani nie tworzą, ani nie rozbijają klas. I co więcej, gdy jakiś przywódca nie może najwyraźniej sprostać swym zadaniom, zostaje najczęściej usunięty, a ktoś zdolniejszy i bardziej odpowiedni zajmuje jego miejsce.
 
 

To samo dotyczy wybitnych jednostek w dziedzi­nie kultury, jak również wielkich myślicieli. Sławny­mi stają się ci ludzie, których dzieła odzwierciedlają wymagania danego okresu.
 

„Jeśli więc chodzi o to, ażeby zbadać siły napędo­we, które kryją się poza pobudkami ludzi działają­cych w historii — pisze Engels — to muszą nas inte­resować nie tyle pobudki działania poszczególnych. chociażby najwybitniejszych ludzi, ile pobudki wpra­wiające w ruch olbrzymie masy, całe narody, a w ło­nie każdego narodu z kolei całe klasy. Zgłębienie poruszających przyczyn, które odzwierciedlają się jako świadome pobudki w głowach działających mas oraz ich przywódców... oto jedyna droga, która może naprowadzić nas na trop praw rządzących zarówno całokształtem historii, jak też historii poszczególnych okresów i krajów" [7].
 
 

Historycy, którzy nie rozumieją decydującej roli rozwoju ekonomicznego i walki klasowej, natrafiają na trudności, nie tylko, gdy próbują wyjaśnić zna­czenie wydarzeń historycznych, lecz nawet, gdy ma­ją zadecydować, jakie wydarzenia należy uznać za „historyczne". Jeśli o wydarzeniach decydują jedno­stki i ich osobiste pobudki, to historyk nie jest właś­ciwie w stanie znaleźć dostatecznych dowodów, by poznać z jakąś dozą pewności te jednostki i ich po­budki działania. Zazwyczaj trudno jest poznać swoje własne pobudki działania i pobudki działania włas­nych znajomych, a jeszcze trudniej jest dowiedzieć się czegoś o osobach dawno zmarłych, szczególnie jeśli o ich charakterze posiada się dane tylko jedno­stronne. W braku .wiadomości historyk musi uzupeł­niać swój materiał, opierając się na 'własnych upo­dobaniach i własnej wyobraźni. Można wybaczyć niewinnej Katarzynie Morland z Northanger Abbey, gdy mówi o historii: „Dziwię się często, że jest tak nudna, bo przecież w większości wypadków musi być zmyślona".
 

Ale historycy mogą winić tylko samych siebie, jeśli ogarnia ich sceptycyzm przy odkrywaniu przy­czyn historycznych i jeśli dochodzą do wniosku, że to, co jest rzeczywiście „ważne" w historii, może zależeć wyłącznie od subiektywnego zainteresowania samego historyka. Podczas gdy szczegóły osobistych pobudek jednostek muszą siłą rzeczy pozostawać ukryte, społeczne przyczyny rozwoju historycznego są dla badań historycznych księgą otwartą; a o tym, co jest „ważne", decyduje obiektywnie wpływ danego wydarzenia na rozwój sposobów produkcji.
 
 

PAŃSTWO A REWOLUCJA
 
 

W jaki sposób w podzielonym na wyzyskujących i wyzyskiwanych społeczeństwie wyzyskująca mniej­szość może utrzymywać swe panowanie nad więk­szością i dlaczego (ustrój społeczny nie rozpada się pod wpływem walki klasowej?
 
 

Jest to możliwe tylko dlatego, że mniejszość ta ma w swym ręku i kontroluje specjalną organizację, której celem jest stosowanie przymusu wobec reszty społeczeństwa, a jednocześnie utrzymywanie jego jedności. Organizacją taką jest państwo.
 
 

Państwo nie stanowi całości społeczeństwa Jest ono specjalną .organizacją w łonie społeczeństwa, uzbrojoną w środki przemocy i przymusu, organi­zacją mającą na celu zachowanie i obronę danego ustroju społecznego. Niezależnie od tego, czy formą państwa jest autokracja, dyktatura wojskowa czy de­mokracja itd., najbardziej charakterystyczną cechą państwa jest stosowanie przymusu wobec większości społeczeństwa. Przymus stosowany jest przez specjal­ne uzbrojone oddziały — wojsko, policję itp. Urze­czywistniany jest on za pomocą środków fizycznych, dzięki posiadaniu broni, więzień, narzędzi tortur i możliwości wykonywania wyroków śmierci. Państwo ma także aparat administracyjny, specjalną kastę urzędników państwowych. Ustanawia ono poza tym system prawny z sędziami, którzy interpretują i stosują ustawy. Oprócz tego państwo ma do swej dyspozycji nie tylko środki przymusu fizycznego, lecz także psychicznego; różnego rodzaju instytucje propagandy ideologicznej.
 
 

Specjalna organizacja, jaką jest państwo, staje się konieczna tylko wówczas, gdy społeczeństwo podzie­liło się na klasy antagonistyczne. Cd tej chwili pań­stwo staje się konieczne, staje się specjalną silą w łonie społeczeństwa, posiadającą wystarczającą władzę i środki, aby zapobiec rozbiciu i zniszczeniu społeczeństwa wskutek antagonizmów społecznych.
 
 

„Państwo nie jest wieczne — pisał Engels. — Istniały społeczeństwa, które obchodziły się bez niego, które nie miały żadnego pojęcia o państwie i władzy pań­stwowej. Na określonym stopniu ekonomicznego roz­woju, nieodłącznie związanego z podziałem społe­czeństwa na klasy, państwo stało się koniecznością na skutek tego podziału" [8].
 
 

I dalej: „Ponieważ państwo powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jed­nocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas, to z reguły jest ono państwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie panującej, która przy jego pomocy staje się również klasą panującą politycznie i w ten spo­sób zdobywa nowe środki do ciemiężenia i wyzyski­wania klas uciskanych... Więzią społeczeństwa cywi­lizowanego jest państwo, które we wszystkich okre­sach typowych jest wyłącznie państwem klasy pa­nującej..." [9]
 

 
Państwo — pisał Lenin — jest „organem panowa­nia klasowego, organem ucisku jednej klasy przez drugą..." [10]
 
 

Jak widzieliśmy, w każdej fazie rozwoju społe­czeństwa pewien określony typ stosunków produkcji staje się panującym w ekonomice społecznej, a od­powiednia klasa zajmuje pozycję dominującą w pro­dukcji społecznej. Może ona zdobyć tę pozycję i utrzy­mać ją tylko w ten sposób, że forsuje własne inte­resy wbrew interesom pozostałych członków społe­czeństwa, a może to czynić jedynie pod warunkiem, że zdobyła i utrzymuje władzę w państwie. Tak więc w każdym okresie historycznym, gdy społeczeństwo podzielone jest na klasy antagonistyczne, pewna kla­sa sprawuje władzę państwową i jest klasą panującą. W ustroju niewolniczym taką klasą są właściciele niewolników, w społeczeństwie feudalnym — pano­wie feudalni, w społeczeństwie kapitalistycznym — kapitaliści, a z chwilą, gdy kapitalizm zostaje oba­lony, klasą panującą staje się klasa robotnicza.
 

Gdy klasa robotnicza staje się klasą panującą, nie ma już panowania garstki wyzyskiwaczy nad więk­szością wyzyskiwanych. Jest natomiast panowanie większości nad mniejszością.
 
 

Pod tym względem władza klasy robotniczej różni się od każdej poprzedniej władzy państwowej. Dawna władza państwowa — jak podkreśla Marks — utwo­rzyła „olbrzymią organizację biurokratyczno-militar- ną". Zadaniem klasy robotniczej jest rozbicie tej organizacji. Gdy wszelki wyzysk zostanie ostatecznie zlikwidowany, stosowany przez państwo przymus nie będzie już potrzebny i samo państwo w końcu znik­nie.
 
 
 
W historii walk klasowych każda panująca i wy­zyskująca klasa zawsze broniła do końca stosunków własności, na których opierało się jej bogactwo i jej wpływy, a nawet samo jej istnienie jako klasy. Czy­niła to dzięki kontroli, jaką sprawowała nad pań­stwem. I w ten sposób wszystkie klasy antagonistycz- ne wobec klasy panującej są nieuchronnie zmuszane do działalności politycznej, która zmierza, jeśli nie do zniszczenia władzy państwowej klasy panującej i do wydarcia jej kontroli nad państwem, to przy­najmniej do zdobycia we własnym interesie wpływu na władzę państwową.
„...wszelka walka klasowa jest walką polityczną" [11] — pisali Marks i Engels. Podobnie jak w ostatniej instancji wszelka walka polityczna .jest wyrazem wal­ki klasowej, tak samo walka klasowa musi być zawsze walką o wpływy w państwie, to jest w dziedzinie politycznej, a w okresach rewolucyjnych walką o władzę państwową.
 
 

Decydujące rewolucyjne zmiany w strukturze eko­nomicznej społeczeństwa są wywoływane i przygo­towywane przez proces ekonomiczny, który rozwija się niezależnie od woli ludzkiej, w wyniku rozwoju sił wytwórczych oraz w wyniku tego, że stosunki produkcji nie są zgodne z charakterem nowych sił wytwórczych. Ale zmiany takie następują w wyniku walk politycznych, gdyż niezależnie od formy, jaką przybiera walka, w ostatniej instancji zawsze chodzi o to, że ludzie uświadamiają sobie istnienie antago­nizmów ekonomicznych i klasowych i walczą o ich usunięcie.
 

A więc rewolucja społeczna to przejście władzy państwowej i politycznej z rąk jednej klasy do rąk
 
 
 
innej klasy. „Zagadnienie władzy — to podstawowe zagadnienie każdej rewolucji" [12]
 

Rewolucja to obalenie władzy klasy panującej, któ­ra broni istniejących stosunków produkcji, oraz zdo­bycie władzy przez klasę, w której interesie leży ustanowienie nowych stosunków produkcji.
 

W każdej rewolucji zatem dokonuje się zamachu na istniejące stosunki własności i obalając jedną for­mę własności utwierdza się drugą jej formę.
 

„Zniesienie istniejących stosunków własności — pisali Marks i Engels — nie jest czymś właściwym specjalnie komunizmowi.
 

Wszystkie stosunki własności podlegały ciągłym zmianom historycznym, ciągłym przeobrażeniom hi­storycznym.
 

Rewolucja francuska np. zniosła własność feudalną na rzecz własności burżuazyjnej.
 

Tym, co wyróżnia komunizm, jest nie zniesienie własności w ogóle, lecz zniesienie własności burżua- zyjnej" [13]