(Na zdjęciu pomnik Jamesa Larkina, przywódcy irlandzkich robotników z pierwszej połowy XX w, działacza związkowego, socjalistycznego i komunistycznego)
Materializm historyczny
rozdział IV
część III
JEDNOSTKA I KLASA
Teoria walki klasowej pozwala nam zrozumieć rolę wybitnych jednostek w historii.
Żadna klasa nie może odegrać jakiejś wybitniejszej roli w historii, jeśli nie ma przywódców, tak że działalność polityków ma istotne znaczenie — czy to wówczas, gdy stają na czele ruchów rewolucyjnych lub utrwalają ich zdobycze, czy też kiedy bronią straconej sprawy. Autorytet i władza wybitnych osobistości, ludzi, których czyny — w odróżnieniu od czynów anonimowych jednostek — wydają się kształtować pozytywnie lub negatywnie stosunki społeczne i tworzyć historię, mają podłoże klasowe. I jeśli ludzie tacy nie cieszą się poparciem klasy, której interesy i dążenia reprezentują — wówczas są bezsilni i nie mogą wywierać decydującego wpływu.
Tak więc w różnych okresach dziejów zjawiają się wybitni ludzie, którzy różnią się między sobą w zależności od zadań, jakie powierza im ich klasa. Barbarzyński zdobywca, tyran, rozsądny lub występny cesarz, dobry lub zły król, przebiegły polityk, płomienny agitator, zwolennik naukowego socjalizmu — wszyscy ci ludzie są wytworem stosunków społecznych, w których odgrywają swą rolę. Z tych samych powodów na czoło wysuwają się te jednostki, które swym charakterem odpowiadają stojącym przed nimi zadaniom, podczas gdy inne, może nawet bardziej zdolne w innych dziedzinach, pozostają w cieniu.
I jest również rzeczą naturalną, że właśnie w okresie rewolucyjnych przemian wybitne i silne jednostki wysuwają się na czoło, podczas gdy w innych okresach występują tylko jednostki mierne.
Rozwój wydarzeń nie zależy od osobistych decyzji mężów stanu, lecz od ruchu klas. Wybitne jednostki danej klasy wpływają na jej losy dzięki swym rozsądnym decyzjom lub innym swym czynom, lecz ani nie tworzą, ani nie rozbijają klas. I co więcej, gdy jakiś przywódca nie może najwyraźniej sprostać swym zadaniom, zostaje najczęściej usunięty, a ktoś zdolniejszy i bardziej odpowiedni zajmuje jego miejsce.
To samo dotyczy wybitnych jednostek w dziedzinie kultury, jak również wielkich myślicieli. Sławnymi stają się ci ludzie, których dzieła odzwierciedlają wymagania danego okresu.
„Jeśli więc chodzi o to, ażeby zbadać siły napędowe, które kryją się poza pobudkami ludzi działających w historii — pisze Engels — to muszą nas interesować nie tyle pobudki działania poszczególnych. chociażby najwybitniejszych ludzi, ile pobudki wprawiające w ruch olbrzymie masy, całe narody, a w łonie każdego narodu z kolei całe klasy. Zgłębienie poruszających przyczyn, które odzwierciedlają się jako świadome pobudki w głowach działających mas oraz ich przywódców... oto jedyna droga, która może naprowadzić nas na trop praw rządzących zarówno całokształtem historii, jak też historii poszczególnych okresów i krajów" [7].
Historycy, którzy nie rozumieją decydującej roli rozwoju ekonomicznego i walki klasowej, natrafiają na trudności, nie tylko, gdy próbują wyjaśnić znaczenie wydarzeń historycznych, lecz nawet, gdy mają zadecydować, jakie wydarzenia należy uznać za „historyczne". Jeśli o wydarzeniach decydują jednostki i ich osobiste pobudki, to historyk nie jest właściwie w stanie znaleźć dostatecznych dowodów, by poznać z jakąś dozą pewności te jednostki i ich pobudki działania. Zazwyczaj trudno jest poznać swoje własne pobudki działania i pobudki działania własnych znajomych, a jeszcze trudniej jest dowiedzieć się czegoś o osobach dawno zmarłych, szczególnie jeśli o ich charakterze posiada się dane tylko jednostronne. W braku .wiadomości historyk musi uzupełniać swój materiał, opierając się na 'własnych upodobaniach i własnej wyobraźni. Można wybaczyć niewinnej Katarzynie Morland z Northanger Abbey, gdy mówi o historii: „Dziwię się często, że jest tak nudna, bo przecież w większości wypadków musi być zmyślona".
Ale historycy mogą winić tylko samych siebie, jeśli ogarnia ich sceptycyzm przy odkrywaniu przyczyn historycznych i jeśli dochodzą do wniosku, że to, co jest rzeczywiście „ważne" w historii, może zależeć wyłącznie od subiektywnego zainteresowania samego historyka. Podczas gdy szczegóły osobistych pobudek jednostek muszą siłą rzeczy pozostawać ukryte, społeczne przyczyny rozwoju historycznego są dla badań historycznych księgą otwartą; a o tym, co jest „ważne", decyduje obiektywnie wpływ danego wydarzenia na rozwój sposobów produkcji.
PAŃSTWO A REWOLUCJA
W jaki sposób w podzielonym na wyzyskujących i wyzyskiwanych społeczeństwie wyzyskująca mniejszość może utrzymywać swe panowanie nad większością i dlaczego (ustrój społeczny nie rozpada się pod wpływem walki klasowej?
Jest to możliwe tylko dlatego, że mniejszość ta ma w swym ręku i kontroluje specjalną organizację, której celem jest stosowanie przymusu wobec reszty społeczeństwa, a jednocześnie utrzymywanie jego jedności. Organizacją taką jest państwo.
Państwo nie stanowi całości społeczeństwa Jest ono specjalną .organizacją w łonie społeczeństwa, uzbrojoną w środki przemocy i przymusu, organizacją mającą na celu zachowanie i obronę danego ustroju społecznego. Niezależnie od tego, czy formą państwa jest autokracja, dyktatura wojskowa czy demokracja itd., najbardziej charakterystyczną cechą państwa jest stosowanie przymusu wobec większości społeczeństwa. Przymus stosowany jest przez specjalne uzbrojone oddziały — wojsko, policję itp. Urzeczywistniany jest on za pomocą środków fizycznych, dzięki posiadaniu broni, więzień, narzędzi tortur i możliwości wykonywania wyroków śmierci. Państwo ma także aparat administracyjny, specjalną kastę urzędników państwowych. Ustanawia ono poza tym system prawny z sędziami, którzy interpretują i stosują ustawy. Oprócz tego państwo ma do swej dyspozycji nie tylko środki przymusu fizycznego, lecz także psychicznego; różnego rodzaju instytucje propagandy ideologicznej.
Specjalna organizacja, jaką jest państwo, staje się konieczna tylko wówczas, gdy społeczeństwo podzieliło się na klasy antagonistyczne. Cd tej chwili państwo staje się konieczne, staje się specjalną silą w łonie społeczeństwa, posiadającą wystarczającą władzę i środki, aby zapobiec rozbiciu i zniszczeniu społeczeństwa wskutek antagonizmów społecznych.
„Państwo nie jest wieczne — pisał Engels. — Istniały społeczeństwa, które obchodziły się bez niego, które nie miały żadnego pojęcia o państwie i władzy państwowej. Na określonym stopniu ekonomicznego rozwoju, nieodłącznie związanego z podziałem społeczeństwa na klasy, państwo stało się koniecznością na skutek tego podziału" [8].
I dalej: „Ponieważ państwo powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas, to z reguły jest ono państwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie panującej, która przy jego pomocy staje się również klasą panującą politycznie i w ten sposób zdobywa nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas uciskanych... Więzią społeczeństwa cywilizowanego jest państwo, które we wszystkich okresach typowych jest wyłącznie państwem klasy panującej..." [9]
Państwo — pisał Lenin — jest „organem panowania klasowego, organem ucisku jednej klasy przez drugą..." [10]
Jak widzieliśmy, w każdej fazie rozwoju społeczeństwa pewien określony typ stosunków produkcji staje się panującym w ekonomice społecznej, a odpowiednia klasa zajmuje pozycję dominującą w produkcji społecznej. Może ona zdobyć tę pozycję i utrzymać ją tylko w ten sposób, że forsuje własne interesy wbrew interesom pozostałych członków społeczeństwa, a może to czynić jedynie pod warunkiem, że zdobyła i utrzymuje władzę w państwie. Tak więc w każdym okresie historycznym, gdy społeczeństwo podzielone jest na klasy antagonistyczne, pewna klasa sprawuje władzę państwową i jest klasą panującą. W ustroju niewolniczym taką klasą są właściciele niewolników, w społeczeństwie feudalnym — panowie feudalni, w społeczeństwie kapitalistycznym — kapitaliści, a z chwilą, gdy kapitalizm zostaje obalony, klasą panującą staje się klasa robotnicza.
Gdy klasa robotnicza staje się klasą panującą, nie ma już panowania garstki wyzyskiwaczy nad większością wyzyskiwanych. Jest natomiast panowanie większości nad mniejszością.
Pod tym względem władza klasy robotniczej różni się od każdej poprzedniej władzy państwowej. Dawna władza państwowa — jak podkreśla Marks — utworzyła „olbrzymią organizację biurokratyczno-militar- ną". Zadaniem klasy robotniczej jest rozbicie tej organizacji. Gdy wszelki wyzysk zostanie ostatecznie zlikwidowany, stosowany przez państwo przymus nie będzie już potrzebny i samo państwo w końcu zniknie.
W historii walk klasowych każda panująca i wyzyskująca klasa zawsze broniła do końca stosunków własności, na których opierało się jej bogactwo i jej wpływy, a nawet samo jej istnienie jako klasy. Czyniła to dzięki kontroli, jaką sprawowała nad państwem. I w ten sposób wszystkie klasy antagonistycz- ne wobec klasy panującej są nieuchronnie zmuszane do działalności politycznej, która zmierza, jeśli nie do zniszczenia władzy państwowej klasy panującej i do wydarcia jej kontroli nad państwem, to przynajmniej do zdobycia we własnym interesie wpływu na władzę państwową.
„...wszelka walka klasowa jest walką polityczną" [11] — pisali Marks i Engels. Podobnie jak w ostatniej instancji wszelka walka polityczna .jest wyrazem walki klasowej, tak samo walka klasowa musi być zawsze walką o wpływy w państwie, to jest w dziedzinie politycznej, a w okresach rewolucyjnych walką o władzę państwową.
Decydujące rewolucyjne zmiany w strukturze ekonomicznej społeczeństwa są wywoływane i przygotowywane przez proces ekonomiczny, który rozwija się niezależnie od woli ludzkiej, w wyniku rozwoju sił wytwórczych oraz w wyniku tego, że stosunki produkcji nie są zgodne z charakterem nowych sił wytwórczych. Ale zmiany takie następują w wyniku walk politycznych, gdyż niezależnie od formy, jaką przybiera walka, w ostatniej instancji zawsze chodzi o to, że ludzie uświadamiają sobie istnienie antagonizmów ekonomicznych i klasowych i walczą o ich usunięcie.
A więc rewolucja społeczna to przejście władzy państwowej i politycznej z rąk jednej klasy do rąk
innej klasy. „Zagadnienie władzy — to podstawowe zagadnienie każdej rewolucji" [12]
Rewolucja to obalenie władzy klasy panującej, która broni istniejących stosunków produkcji, oraz zdobycie władzy przez klasę, w której interesie leży ustanowienie nowych stosunków produkcji.
W każdej rewolucji zatem dokonuje się zamachu na istniejące stosunki własności i obalając jedną formę własności utwierdza się drugą jej formę.
„Zniesienie istniejących stosunków własności — pisali Marks i Engels — nie jest czymś właściwym specjalnie komunizmowi.
Wszystkie stosunki własności podlegały ciągłym zmianom historycznym, ciągłym przeobrażeniom historycznym.
Rewolucja francuska np. zniosła własność feudalną na rzecz własności burżuazyjnej.
Tym, co wyróżnia komunizm, jest nie zniesienie własności w ogóle, lecz zniesienie własności burżua- zyjnej" [13]
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 93-100
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
Przypisy:
[7] F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, cyt. wyd., str. 46.
[8]K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 306.
[9]Tamże, str. 304 i 308.
[10] W. I. Lenin, Dzieła, t. 25, cyt. wyd., str. 416.
■t'
[11] K. Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str. 61.
[12]I. Lenin, Dzieła, t. 25, cyt wyd., str. 191.
[13]Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str 68.
- 7325 odsłon