Maurice Cornforth
Rozdział V
Nadbudowa społeczna
Część I
IDEE I INSTYTUCJE SPOŁECZEŃSTWA
Materialistyczne pojmowanie dziejów — pisał Engels — „...upatruje ostateczną przyczynę i rozstrzygającą siłę napędową wszystkich ważnych wydarzeń historycznych w rozwoju ekonomicznym społeczeństwa, w zmianach sposobu produkcji i wymiany, w wynikającym stąd rozszczepieniu się społeczeństwa na różne klasy i w walkach tych klas między sobą" [1].
Podstawowym prawem przemian społecznych jest prawo, które rządzi zmianami w sposobie produkcji. Według tego prawa stosunki produkcji muszą być zgodne z charakterem sił wytwórczych. Rozwój sił wytwórczych popada w konflikt z istniejącymi stosunkami produkcji, co prowadzi do rewolucji społecznej, obalenia starego i powstania nowego systemu stosunków produkcji, jak również obalenia panowania starej i dojścia do władzy nowej klasy.
Ale „przy rozpatrywaniu takich przewrotów — pisał Marks — należy zawsze odróżniać przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się stwierdzić ze ścisłością nauk przyrodniczych — od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, krótko mówiąc — od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt i rozstrzygają go. Podobnie jak nie można sądzić o jednostce na podstawie tego, co ona sama o sobie myśli, tak też nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę należy tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego, istniejącym konfliktem między społecznymi siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji" [2].
Tak na przykład pod koniec średniowiecza wiele ludzi gotowych było zginąć za nową religię protestancką. Nastąpił okres głębokich konfliktów religijnych i wojen. Czyż jednak ludzie ci rzeczywiście walczyli tylko o swe idee? W wyniku wojen religijnych powstały nowe państwa, a w końcowym rezultacie powstało i umocniło się społeczeństwo burżuazyjne. Nowe idee zrodziły się w konsekwencji ukształtowania się nowych stosunków produkcji i nowych klas, a ludziom wydawało się, że konflikty, które w rzeczywistości wynikały ze sprzeczności ekonomicznych, są konfliktami między nowymi a starymi ideami i ideałami.
Tak samo w Anglii — w okresie wojny domowej nowa burżuazja walczyła przeciwko królowi o suwerenne prawa parlamentu. Walczyła ona przeciwko instytucjom królewskim, o instytucje parlamentarne i o rządy parlamentu. Wojna domowa prowadzona była jako wojna parlamentu przeciwko monarchii oraz jako wojna purytanów przeciwko klerowi. W rzeczywistości jednak była to wojna, w której burżuazja walczyła o władzę. Burżuazja kontrolowała parlament, który był jej instytucją, instytucją używaną przez nią w walce przeciwko monarchii, a gdy burżuazja ustanowiła rządy parlamentu — umożliwiło to niczym nie skrępowany rozwój produkcji fabrycznej i handlu.
Z reguły walki o idee i instytucje społeczne są walkami, w toku których ludzie uświadamiają sobie konflikty ekonomiczne i rozstrzygają je, walkami, w których ludzie z jednej strony bronią danego systemu stosunków produkcji, a z drugiej strony dążą do zniesienia tego systemu. Konflikty takie wynikają ze sprzeczności między społecznymi siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji, ze sprzeczności, które stwarzają konieczność zaprowadzenia nowych stosunków produkcji. Ale właśnie pod postacią walki o idee i instytucje ludzie rozstrzygają konflikty ekonomiczne i dokonuje się postęp ekonomiczny.
Dlatego też, badając proces rozwoju społeczeństwa, musimy uwzględniać nie tylko zasadnicze zmiany w sposobie produkcji i nie tylko konflikty ekonomiczne, które ostatecznie decydują o tych zmianach. Musimy także brać pod uwagę sposób, w jaki w toku swej świadomej działalności społecznej ludzie „uświadamiają sobie te konflikty i rozstrzygają je". Słowem, musimy badać rozwój poglądów i instytucji społecznych, ponieważ poprzez rozwój idei i poglądów oraz instytucji odpowiadających tym poglądom ludzie prowadzą życie społeczne i rozstrzygają konflikty wynikające z tego życia.
BYT SPOŁECZNY I ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA
Według idealistycznego — a w przeciwieństwie do materialistycznego — pojmowania dziejów pierwotnym, decydującym czynnikiem rozwoju społeczeństwa są poglądy i instytucje społeczeństwa. Jak twierdzą idealiści, ludzie najpierw mają pewne poglądy, a następnie tworzą instytucje odpowiadające tym poglądom i na tym podłożu urządzają swe życie ekonomiczne. Tak więc idealiści przedstawiają istotę rzeczy na opak i stawiają wszystko na głowie. Twierdzą oni, że życie materialne rozwija się rzekomo na podłożu poglądów i instytucji, podczas gdy w rzeczywistości poglądy i instytucje społeczne rozwijają się na bazie materialnego życia społeczeństwa.
„Wszystkie dotychczasowe poglądy na dzieje oparte były na wyobrażeniu, że ostatecznych przyczyn wszelkich zmian historycznych szukać należy w zmieniających się ideach ludzi... Ale skąd biorą się u ludzi idee, o to nie pytano wcale".
Engels wyjaśnia, że „idee każdego okresu historycznego tłumaczą się bardzo prosto przez ekonomiczne warunki życia i przez uwarunkowane znowu przez nie społeczne i polityczne stosunki tego okresu" [3].
Weźmy następujący przykład. Przypuszcza się często, iż nasi przodkowie obalili dawny, oparty na stosunkach osobistej zależności, ustrój feudalny, ponieważ w świadomości ich zrodziła się myśl, że ludzie są równi. Dlaczego jednak myśl ta zdobyła nagle tak znaczny wpływ? Dlaczego oparte na osobistej zależności stosunki feudalne, które przez całe wieki były uważane za sprawiedliwe i rozsądne, zaczęły się nagle wydawać niesprawiedliwe i nierozsądne? Pytania te przenoszą nas z dziedziny idei do dziedziny warunków bytu materialnego. Ludzie zaczęli myśleć inaczej dlatego, że materialne, ekonomiczne warunki uległy zmianie. Istniejące stosunki feudalne nie odpowiadały już zmieniającym się warunkom ekonomicznym.
Właśnie rozwój działalności gospodarczej, rozwój stosunków ekonomicznych stworzyły siły, które obaliły feudalizm i założyły fundamenty kapitalizmu. A więc powstanie i rozpowszechnianie się idei równości, jako przeciwstawienie idei nierówności, zrodziło się ze zmian, jakie nastąpiły w materialnych warunkach życia, i było odbiciem tych zmian.
Dlaczego idea socjalizmu, idea społecznej własności środków produkcji, zdobyła nagle tak znaczny wpływ w toku rozwoju kapitalizmu? W ciągu całych wieków prywatna własność była uważana za sprawiedliwą i rozsądną, a nawet konieczną podstawę cywilizowanego społeczeństwa. I nagle zaczęła się wydawać niesprawiedliwa, nierozsądna, zaczęła się wydawać synonimem ucisku. Również w tym wypadku nowe poglądy i głęboki wpływ, jaki zaczęły wywierać idee socjalistyczne, zrodziły się z nowych warunków ekonomicznych. W ustroju kapitalistycznym produkcja przestaje być działalnością indywidualną i staje się działalnością społeczną, a własność prywatna i oparte na tej własności prywatne przywłaszczenia nie odpowiadają już nowemu charakterowi produkcji.
Powstawanie nowych idei nie może nigdy być uważane za wystarczającą przyczynę przemian społecznych, ponieważ źródło idei i ich wpływu na społeczeństwo musi zawsze mieć własną przyczynę. A przyczyny tej należy w ostatecznej instancji szukać w warunkach materialnego bytu społeczeństwa.
Zobaczymy w związku z tym, że różnym w różnych okresach warunkom materialnego bytu społeczeństwa odpowiadają całkowicie odmienne idee oraz że różnice poglądów różnych klas w różnych okresach — i tak samo odmienność organizacji i instytucji, jakie klasy te popierają i tworzą — mają zawsze w ostatecznej instancji swą przyczynę w różnicy warunków życia materialnego.
„Czyż trzeba głębokiej wnikliwości — zapytywali Marks i Engels — by zrozumieć, że wraz z warunkami życia ludzi i ich stosunkami społecznymi, z bytem społecznym, zmieniają się także ich wyobrażenia, poglądy i pojęcia — słowem, także ich świadomość?" [4]
Podsumowując te rozważania, Marks pisał: „Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich społeczny byt określa ich świadomość" [5].
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 108-113
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
Przypisy:
[1] K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 93.
[2] K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, cyt. wyd., str. 5.
[3] K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 151, 152.
[4]K. Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str. 77.
[5] K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, cyt. wyd., str. 5.
- 10730 odsłon