Nadbudowa społeczna. Idee i instytucje społeczeństwa. Byt społeczny i świadomość społeczna

Maurice Cornforth
 
 
 
Rozdział V
 
 
 
Nadbudowa społeczna
 
 
 
Część I
 
 
 
IDEE I INSTYTUCJE SPOŁECZEŃSTWA

Materialistyczne pojmowanie dziejów — pisał Engels — „...upatruje ostateczną przyczynę i rozstrzy­gającą siłę napędową wszystkich ważnych wydarzeń historycznych w rozwoju ekonomicznym społeczeń­stwa, w zmianach sposobu produkcji i wymiany, w wynikającym stąd rozszczepieniu się społeczeństwa na różne klasy i w walkach tych klas między sobą" [1].
 
Podstawowym prawem przemian społecznych jest prawo, które rządzi zmianami w sposobie produkcji. Według tego prawa stosunki produkcji muszą być zgodne z charakterem sił wytwórczych. Rozwój sił wytwórczych popada w konflikt z istniejącymi sto­sunkami produkcji, co prowadzi do rewolucji spo­łecznej, obalenia starego i powstania nowego syste­mu stosunków produkcji, jak również obalenia pano­wania starej i dojścia do władzy nowej klasy.
 
Ale „przy rozpatrywaniu takich przewrotów — pisał Marks — należy zawsze odróżniać przewrót ma­terialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się stwierdzić ze ścisłością nauk przyrodni­czych — od form prawnych, politycznych, religij­nych, artystycznych lub filozoficznych, krótko mó­wiąc — od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt i rozstrzygają go. Podobnie jak nie można sądzić o jednostce na pod­stawie tego, co ona sama o sobie myśli, tak też nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę na­leży tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego, istniejącym konfliktem między społecznymi siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji" [2].
 
Tak na przykład pod koniec średniowiecza wiele ludzi gotowych było zginąć za nową religię prote­stancką. Nastąpił okres głębokich konfliktów religij­nych i wojen. Czyż jednak ludzie ci rzeczywiście walczyli tylko o swe idee? W wyniku wojen religij­nych powstały nowe państwa, a w końcowym rezul­tacie powstało i umocniło się społeczeństwo burżuazyjne. Nowe idee zrodziły się w konsekwencji ukształtowania się nowych stosunków produkcji i no­wych klas, a ludziom wydawało się, że konflikty, które w rzeczywistości wynikały ze sprzeczności eko­nomicznych, są konfliktami między nowymi a sta­rymi ideami i ideałami.
 
Tak samo w Anglii — w okresie wojny domowej nowa burżuazja walczyła przeciwko królowi o suwe­renne prawa parlamentu. Walczyła ona przeciwko instytucjom królewskim, o instytucje parlamentarne i o rządy parlamentu. Wojna domowa prowadzona była jako wojna parlamentu przeciwko monarchii oraz jako wojna purytanów przeciwko klerowi. W rzeczywi­stości jednak była to wojna, w której burżuazja walczyła o władzę. Burżuazja kontrolowała parlament, który był jej instytucją, instytucją używaną przez nią w walce przeciwko monarchii, a gdy burżuazja ustanowiła rządy parlamentu — umożliwiło to niczym nie skrępowany rozwój produkcji fabrycznej i handlu.
 
Z reguły walki o idee i instytucje społeczne są walkami, w toku których ludzie uświadamiają sobie konflikty ekonomiczne i rozstrzygają je, walkami, w których ludzie z jednej strony bronią danego sy­stemu stosunków produkcji, a z drugiej strony dążą do zniesienia tego systemu. Konflikty takie wynikają ze sprzeczności między społecznymi siłami wytwór­czymi a stosunkami produkcji, ze sprzeczności, które stwarzają konieczność zaprowadzenia nowych stosun­ków produkcji. Ale właśnie pod postacią walki o idee i instytucje ludzie rozstrzygają konflikty ekonomiczne i dokonuje się postęp ekonomiczny.
 
Dlatego też, badając proces rozwoju społeczeństwa, musimy uwzględniać nie tylko zasadnicze zmiany w sposobie produkcji i nie tylko konflikty ekono­miczne, które ostatecznie decydują o tych zmianach. Musimy także brać pod uwagę sposób, w jaki w toku swej świadomej działalności społecznej ludzie „uświa­damiają sobie te konflikty i rozstrzygają je". Sło­wem, musimy badać rozwój poglądów i instytucji społecznych, ponieważ poprzez rozwój idei i poglą­dów oraz instytucji odpowiadających tym poglądom ludzie prowadzą życie społeczne i rozstrzygają kon­flikty wynikające z tego życia.
 
 
BYT SPOŁECZNY I ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA
 

Według idealistycznego — a w przeciwieństwie do materialistycznego — pojmowania dziejów pier­wotnym, decydującym czynnikiem rozwoju społe­czeństwa są poglądy i instytucje społeczeństwa. Jak twierdzą idealiści, ludzie najpierw mają pewne po­glądy, a następnie tworzą instytucje odpowiadające tym poglądom i na tym podłożu urządzają swe ży­cie ekonomiczne. Tak więc idealiści przedstawiają istotę rzeczy na opak i stawiają wszystko na głowie. Twierdzą oni, że życie materialne rozwija się rzeko­mo na podłożu poglądów i instytucji, podczas gdy w rzeczywistości poglądy i instytucje społeczne roz­wijają się na bazie materialnego życia społeczeństwa.
„Wszystkie dotychczasowe poglądy na dzieje oparte były na wyobrażeniu, że ostatecznych przyczyn wszel­kich zmian historycznych szukać należy w zmienia­jących się ideach ludzi... Ale skąd biorą się u ludzi idee, o to nie pytano wcale".
Engels wyjaśnia, że „idee każdego okresu histo­rycznego tłumaczą się bardzo prosto przez ekono­miczne warunki życia i przez uwarunkowane znowu przez nie społeczne i polityczne stosunki tego okresu" [3].
 
Weźmy następujący przykład. Przypuszcza się czę­sto, iż nasi przodkowie obalili dawny, oparty na sto­sunkach osobistej zależności, ustrój feudalny, ponie­waż w świadomości ich zrodziła się myśl, że ludzie są równi. Dlaczego jednak myśl ta zdobyła nagle tak znaczny wpływ? Dlaczego oparte na osobistej za­leżności stosunki feudalne, które przez całe wieki były uważane za sprawiedliwe i rozsądne, zaczęły się nagle wydawać niesprawiedliwe i nierozsądne? Py­tania te przenoszą nas z dziedziny idei do dziedziny warunków bytu materialnego. Ludzie zaczęli myśleć inaczej dlatego, że materialne, ekonomiczne warunki uległy zmianie. Istniejące stosunki feudalne nie od­powiadały już zmieniającym się warunkom ekono­micznym.
 
Właśnie rozwój działalności gospodarczej, rozwój stosunków ekonomicznych stworzyły siły, które oba­liły feudalizm i założyły fundamenty kapitalizmu. A więc powstanie i rozpowszechnianie się idei rów­ności, jako przeciwstawienie idei nierówności, zro­dziło się ze zmian, jakie nastąpiły w materialnych warunkach życia, i było odbiciem tych zmian.
 
Dlaczego idea socjalizmu, idea społecznej własności środków produkcji, zdobyła nagle tak znaczny wpływ w toku rozwoju kapitalizmu? W ciągu całych wieków prywatna własność była uważana za sprawiedliwą i rozsądną, a nawet konieczną podstawę cywilizowa­nego społeczeństwa. I nagle zaczęła się wydawać nie­sprawiedliwa, nierozsądna, zaczęła się wydawać sy­nonimem ucisku. Również w tym wypadku nowe po­glądy i głęboki wpływ, jaki zaczęły wywierać idee socjalistyczne, zrodziły się z nowych warunków eko­nomicznych. W ustroju kapitalistycznym produkcja przestaje być działalnością indywidualną i staje się działalnością społeczną, a własność prywatna i oparte na tej własności prywatne przywłaszczenia nie od­powiadają już nowemu charakterowi produkcji.
Powstawanie nowych idei nie może nigdy być uważane za wystarczającą przyczynę przemian spo­łecznych, ponieważ źródło idei i ich wpływu na spo­łeczeństwo musi zawsze mieć własną przyczynę. A przyczyny tej należy w ostatecznej instancji szu­kać w warunkach materialnego bytu społeczeństwa.
Zobaczymy w związku z tym, że różnym w róż­nych okresach warunkom materialnego bytu społe­czeństwa odpowiadają całkowicie odmienne idee oraz że różnice poglądów różnych klas w różnych okre­sach — i tak samo odmienność organizacji i insty­tucji, jakie klasy te popierają i tworzą — mają zawsze w ostatecznej instancji swą przyczynę w róż­nicy warunków życia materialnego.
„Czyż trzeba głębokiej wnikliwości — zapytywali Marks i Engels — by zrozumieć, że wraz z warun­kami życia ludzi i ich stosunkami społecznymi, z by­tem społecznym, zmieniają się także ich wyobraże­nia, poglądy i pojęcia — słowem, także ich świado­mość?" [4]
Podsumowując te rozważania, Marks pisał: „Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich społeczny byt określa ich świadomość" [5].
 
 
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 108-113
 
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
 
 
 
 
Przypisy:

 
 
[1] K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 93.
 
[2] K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycz­nej, cyt. wyd., str. 5.
 
 
[3] K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 151, 152.
 
[4]K. Marks i F. Engels, Manifest komunistyczny, cyt. wyd., str. 77.
 
 
 
[5] K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycz­nej, cyt. wyd., str. 5.