Maurice Cornforth
Materializm historyczny
Rozdział V
Część IV
MATERIALIZM HISTORYCZNY PRZECIWKO „WULGARNEMU MARKSIZMOWI"
Ze wszystkiego, co powiedzieliśmy, wynika jasno, że prześledzenie w dziejach jakiegoś poszczególnego narodu, w jakimś poszczególnym okresie, w jaki sposób na danej bazie powstaje nadbudowa, oraz zbadanie rozwoju różnych elementów tej nadbudowy nie jest bynajmniej rzeczą prostą.
Jednym z rodzajów zbyt uproszczonego, mechanicznego lub „wulgarnego" wyjaśnienia jest twierdzenie, że pojęcia, poglądy i instytucje rozwijają się bezpośrednio z sil wytwórczych. Tak na przykład twierdzono, że kształtowanie się nowych poglądów ideologicznych w świecie starożytnym wynikało z rozwoju nowej techniki: stosując nowe metody techniczne, ludzie zmieniali jakoby swe pojęcia i poglądy. Prawdą jest niewątpliwie, że ludzie mający do czynienia z obróbką żelaza myślą inaczej niż ludzie, którzy znają jedynie narzędzia z kamienia. I tak samo ludzie obznajmieni z bombami nuklearnymi i znający elektronikę myślą inaczej niż ludzie, którzy znają tylko łuk i strzały oraz pracę ręczną. Twierdzi się więc także, iż nowoczesne poglądy, pojęcia i instytucje wynikają bezpośrednio z nowoczesnych sił wytwórczych i dlatego okres obecny jest nazywany „wiekiem nuklearnym" albo „wiekiem nauki". Ale jeśli prawdą jest, że zachodzi pewien związek między pojęciami, poglądami i instytucjami z jednej strony a siłami wytwórczymi z drugiej ― to nie jest prawdą, że na podstawie jednych można bezpośrednio wyjaśnić drugie. Albowiem posługując się swymi siłami wytwórczymi, ludzie wchodzą w stosunki produkcji i dopiero na gruncie stosunków produkcji tworzą, kształtują swe poglądy, pojęcia i instytucje. Jasne jest na przy kład, że dziś zarówno kraje kapitalistyczne, jak też kraje socjalistyczne posługują się tymi samymi technicznymi metodami produkcyjnymi.
Jednakże proces rozwoju ideologicznego i charakter instytucji różnią się w obu wypadkach zasadniczo, gdyż w pierwszym wypadku mamy podłoże kapitalistycznych stosunków produkcji, a w drugim socjalistycznych stosunków produkcji.Bardziej rozpowszechnionym rodzajem wulgary- zacji jest uznawanie rozwoju nadbudowy na podłożu ekonomicznym za proces automatyczny. Tymczasem poglądy, pojęcia i instytucje nie są czymś wynikającym automatycznie z danej struktury ekonomicznej i klasowej, lecz rezultatem świadomej działalności i walki ludzi. Aby wyjaśnić istotę nadbudowy, ta działalność i ta walka muszą być analizowane w sposób konkretny z uwzględnieniem ich rzeczywistego, złożonego rozwoju. A więc próby wyprowadzenia z charakterystyki pewnych warunków ekonomicznych ― wniosków co do formy nadbudowy powstałej na danej bazie, względnie próby ścisłego wyde- dukowania wszystkich charakterystycznych właściwości nadbudowy z niektórych tylko cech bazy ― byłyby całkowicie sprzeczne z zasadami marksizmu i zasadami nauki. Przeciwnie, trzeba badać, jak rozwija się w rzeczywistości nadbudowa w każdym ustroju społecznym i w każdym okresie, studiować faktyczne dane dotyczące tego ustroju i tego okresu-Dosyć liczni wulgaryzatorzy marksizmu ― niektórzy z nich uważali się za „marksistów", a niektórzy wypaczali marksizm w sposób absurdalny, aby go „obalić" ― twierdzili, że jakoby według teorii marksistowskiej każda idea i instytucja w społeczeństwie jest prostym wytworem jakiejś bezpośredniej potrzeby ekonomicznej i służy tej potrzebie.Jak pisze Engels, sam Marks mawiał o tych wulga- ryzatorach: „Wiem tylko jedno: że nie jestem marksistą" [11].
W jednym z listów po śmierci Marksa Engels stwierdza m. in.:„...nasze pojmowanie dziejów jest przede wszystkim drogowskazem przy studium, nie zaś dźwignią do konstrukcji... Trzeba przestudiować na nowo całą historię, trzeba zbadać szczegółowo warunki istnienia różnych formacji społecznych, zanim się spróbuje wyprowadzić z nich odpowiadające im poglądy polityczne, prywatnoprawne, estetyczne, filozoficzne, religijne itd...." [12]
Engels niejednokrotnie podkreślał z naciskiem konieczność konkretnego badania w każdym wypadku, w jaki sposób poglądy i instytucje powstają i kształtują się na gruncie danego rozwoju ekonomicznego oraz jak z kolei wpływają na dalszy rozwój społeczeństwa.
Ostrzegał on przed nieporozumieniami mogącymi powstać w związku z formą, w jakiej on sam i Marks przedstawiali w niektórych wypadkach swą teorię.„To, że młodzi przypisują niekiedy stronie ekonomicznej większe znaczenie, niż jej się należy, jest zapewne częściowo winą Marksa i moją. W polemice z przeciwnikami wypadało nam akcentować negowaną przez nich zasadę naczelną i wobec tego nie zawsze mieliśmy dość czasu, miejsca i sposobności do dostatecznego uwzględnienia pozostałych momentów uczestniczących w procesie wzajemnego oddziaływania" [13].„Według materialistycznego pojmowania dziejów ― pisał Engels ― momentem w ostatniej instancji decydującym w historii jest produkcja i reprodukcja rzeczywistego życia. Ani Marks, ani ja nie twierdziliśmy nigdy nic ponadto. Jeśli więc ktoś to przekręci i powie, jakoby moment ekonomiczny był jedynie decydujący, zmieni on owo twierdzenie w nic nie mówiący, abstrakcyjny, niedorzeczny frazes" [14].
„Rozwój polityczny, prawny, filozoficzny, religijny, literacki, artystyczny itd. oparty jest na rozwoju ekonomicznym. Ale wszystkie te czynniki oddziaływają wzajemnie na siebie i również na bazę ekonomiczną. Sprawa nie przedstawia się w ten sposób, że jedynie położenie ekonomiczne jest przyczyną, że ono stanowi jedyny czynnik dktyrmy, wszystko zaś inne jest wyłącznie biernym skutkiem. Natomiast zachodzi tu wzajemne oddziaływanie na podstawie konieczności ekonomicznej, która w ostatniej instancji decyduje" [15].Poza tym Engels podkreśla, że chociaż ogólnie rzecz biorąc, poglądy i instytucje są wytworem warunków ekonomicznych, ich specyficzne formy w takim lub innym kraju i w takim lub innym okresie nie są określane wyłącznie przez warunki ekonomiczne danego kraju w danym okresie. Przeciwnie, mimo że w ostatniej instancji decyduje wpływ rozwoju ekonomicznego, formy poglądów i instytucji w danym okresie zależą zawsze od różnych specyficznych czynników życia danego kraju, w tym od charakteru i tradycji narodu, od osobistych cech przywódców, a przede wszystkim od dziejów danego narodu.
Tak na przykład, analizując rozwój idei prawnych, Engels stwierdza, że choć idee prawne zawsze sankcjonują istniejące warunki ekonomiczne, „jednakże forma, w jakiej się to odbywa, może być bardzo rozmaita. Można, jak to się stało w Anglii, zgodnie z całym jej rozwojem narodowym, zachować w przeważnej części formy dawnego prawa feudalnego, nadając im treść burżuazyjną, a nawet po prostu podsuwając burżuazyjny sens pod feudalną nazwę. Można też jednak, jak to uczyniono w kontynentalnej Europie zachodniej, wziąć za podstawę pierwsze prawo światowe społeczeństwa produkującego towary, mianowicie prawo rzymskie z jego niedościg- nienie ścisłym opracowaniem wszystkich zasadniczych stosunków prawnych między zwykłymi posiadaczami towarów... Można też jednak, po wielkiej rewolucji burżuazyjnej, na podstawie tegoż prawa rzymskiego opracować tak klasyczny zbiór praw społeczeństwa burżuazyjnego, jakim jest francuski Code Civil" [16].Tak więc w tych wypadkach pojęcia prawne i kodeksy powstały nie jako bezpośredni wytwór warunków ekonomicznych, lecz w wyniku opracowania i przystosowania do nowej epoki istniejących pojęć prawnych i kodeksów należących do minionego okresu. Engels podkreśla, że podobnie ma się rzecz z filozofią. „Ostateczna supremacja rozwoju ekonomicznego także w tej dziedzinie jest dla mnie faktem niezbitym, ale zachodzi ona w ramach warunków podyktowanych przez każdą poszczególną dziedzinę: w filozofii na przykład przez działanie wpływów ekonomicznych (które znowu przeważnie działają w swej masce politycznej itp.) na istniejący materiał filozoficzny, dostarczony przez poprzedników" [17].
A zatem istniejące w danym kraju poglądy i instytucje nie mogą być wyprowadzone bezpośrednio z warunków ekonomicznych tego kraju w danym czasie. „Ekonomika nie tworzy tu nic od nowa, lecz określa rodzaj zmiany i dalszego kształtowania się istniejącego już materiału myślowego" [18].
Przy badaniu rozwoju poglądów i instytucji zasadn
icze znaczenie ma fakt, że nie rozwijają się one samodzielnie, lecz powstają i rozwijają się na podłożu ekonomicznego rozwoju społeczeństwa. Problem polega zawsze na tym, aby ustalić swoiste cechy rozwoju poglądów i instytucji w każdym poszczególnym kraju oraz ich rolę w każdym poszczególnym okresie historii danego kraju. Problemu tego nie można rozwiązać za pomocą ogólnych formuł, lecz jedynie w świetle samych faktów.Słowem, gdy chodzi nie o abstrakcyjne głoszenie ogólnych zasad, lecz o stosowanie tych zasad dla wyjaśnienia pewnych określonych procesów historycznych, wówczas nie wolno lekceważyć szczegółowego badania rzeczywistego sposobu powstawania poglądów i instytucji na podłożu warunków ekonomicznych oraz aktywnej roli, jaką poglądy i instytucje odgrywają w rozwoju wydarzeń. Sam Marks dał w swych studiach historycznych klasyczne przykłady zastosowania tych zasad.
W „18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte" wykazuje on szczegółowo, w jaki sposób pewne poglądy i instytucje, partie polityczne, polityczne konflikty i prądy ideowe powstały na gruncie określonych stosunków ekonomicznych i klasowych społeczeństwa francuskiego w połowie XIX wieku i w jaki sposób wynikające stąd walki polityczne i ideologiczne wpłynęły na życie ekonomiczne Francji i na losy różnych klas.
Takie wszechstronne zrozumienie czynników politycznych i ideologicznych oraz ich podłoża i wpływów ma oczywiście niezmiernie doniosłe znaczenie dla analizy obecnej sytuacji w celu ustalenia konkretnej polityki. Tak na przykład nie możemy ustalać polityki ruchu robotniczego w danej sytuacji wyłącznie 'na podstawie nawet najdokładniejszej analizy sytuacji ekonomicznej. Aby móc ustalić konkretną politykę, trzeba uwzględnić wszystkie istniejące czynniki polityczne w całej ich różnorodności ― uwzględnić różne kierunki ideowe oraz określić, w jaki sposób czynniki te nie tylko odzwierciedlają sytuację ekonomiczną, ale także jak na nią wpływają. Albowiem w danych warunkach ekonomicznych akcje polityczne oraz jak najszerzej pojęta walka ideologiczna mają decydujący wpływ na dalszy rozwój ekonomiczny, na losy różnych klas i na całą gospodarkę.
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 123-130
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl ), 2012
Przypisy:
[11]K. Marks i F. Engels, Listy wybrane, cyt. wyd., str. 545. [12] Tamże, str. 546.[13] Tamże, str. 549.[14] Tamże, str. 547.[15] Tamże, str. 605. [16] F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, cyt. wyd., str. 49―50. [17] K. Marks i F. Engels, Listy wybrane, cyt. wyd., str. 556.[18] Tamże, str. 557.
- 10348 odsłon